W Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie znajduje Program Poświęcenia nowej synagogi w Oleśnie w dniu 19 września 1889 r., roku 5649 wg kalendarza żydowskiego. Oto treść tego programu:

Początek  Uroczystości Poświęcenia  o 2 godzinie popołudniu.

Uczestnicy zgromadzą się przed nowo zbudowaną synagogą i zostanie wygłoszony Prolog. Po prezentacji kluczy do synagogi przy śpiewie Psalmu 24 zostaną uroczyście wniesione zwoje Tory do synagogi.

Po wejściu do synagogi rozpocznie się  pieśń „Jak miłe są Twoje Namioty, Twoje Mieszkania Jakubie!”  skomponowanej przez wykładowcę Królewskiego Seminarium Nauczycielskiego w Oleśnie Josefa Steina, pod kierunkiem czcigodnego Rabina Doktora M. Sachs.

Następnie zostaną  złożone zwoje Tory do świętej Szafy  – Aron Ha Kodesz przy stosownej do tego obrzędu modlitwie, zaczynającej się od słów: „O Panie świata, który go stworzyłeś”.

 Po zapaleniu wiecznej lampy -Tamid  odśpiewany zostanie Psalm 113. Ner Tamid (hebr. ‏נר תמיד‎, dosł. „wieczne światło”) – w synagodze lampka symbolizująca obecność boskiego światła, pierwotnie umieszczana w niszy, w ścianie zachodniej bóżnicy, a później zawieszana przed lub nad Aron Ha-Kodesz. Lampka powinna palić się bez przerwy, nawet wtedy, gdy synagoga jest pusta lub zamknięta. Stanowi wspomnienie złotej menory, która była ustawiona w Pierwszym Przybytku, a także używana później w Świątyni Jerozolimskiej.

W trakcie poświęcenia zwojów Tory zostaną odśpiewane pieśni z „Wrocławskich  Pieśni Synagogi” w opracowaniu rabinów dr M. Sachsa i M. Sterna.

Następnie zostanie wygłoszone kazanie i modlitwa za cesarza i ojczyznę.

Po czym nastąpi jako modlitwa końcowa- mincha [hebr., „ofiara”] – w judaizmie modlitwa popołudniowa symbolizująca ofiarę świątynną, odmawiana przed zachodem słońca; jedna z 3 obowiązkowych modlitw codziennych.

Uroczystość zakończy odśpiewanie Psalmu 150.

 W związku z zachowanym programem tak doniosłej uroczystości warto przypatrzeć się nowej synagodze w Oleśnie, którą wzniesiono pod koniec  XIX stulecia.  Stara, drewniana synagoga wybudowana została w 1814 r. i przetrwała do 14 czerwca 1887 r. Uległa ona spaleniu w wyniku uderzenia pioruna.   5 października 1887 r.  rabin Blumfeld (Blumenfeld) położył kamień węgielny pod budowę  nowej synagogi. Prace budowlane  rozpoczęto w 1888 r. Podczas jej powstania miał miejsce tragiczny wypadek. W 1888 r. Adolf  Pluschke,  mistrz budowlany, spadł z rusztowania i zmarł^[1].  Innym z jej budowniczych był  Jacob Granek, zamieszkały przy Wielkim Przedmieściu 32^[2], syn Mendela i Channy Granek^[3].

Zbudowano przepiękny obiekt  z czerwonej cegły holenderskiej zendrówki przy ówczesnej ulicy Grosse Vorstadt/Wielkie Przedmieście naprzeciwko domu państwa Respondków. Kształt i wyposażenie wnętrza synagogi  można zrekonstruować w oparciu o nieliczne zachowane fotografie.  Synagoga w stylu mauretańskim posiadała bogato zdobioną fasadę, narożniki jej  portalu zwieńczone były latarniami – małymi wieżyczkami. Dobre oświetlenie zapewniały liczne i wielkie okna. Trzy cebulaste kopuły, z największą pośrodku, pokryte blachą miedzianą mieniły się z pewnością przepięknie w słońcu, a widoczne były z daleka. Wewnątrz, w centralnej części synagogi, znajdowały się zwoje Tory na ścianie skierowanej na wschód w kierunku Jerozolimy, umieszczone w „Świętej Arce” – Aron ha Kodesz. Zawieszano także specjalny wskaźnik do odczytywania Tory, najprawdopodobniej w kształcie ręki z dłonią z wyprostowanym palcem („Jad”- z hebr. ręka). Po obu stronach Arki stały dwie wielkie menory – świeczniki siedmioramienne. Czy znajdowała się tam także Bima – trybuna, z której prowadzono  modły, czytano Torę i wygłaszano kazania? Prawdopodobnie. W Europie dominowały wtedy dwa rodzaje synagogi. Bet ha-kneset (dom zgromadzenia, czyli właściwa bożnica, przeznaczona do odmawiania w niej modlitw i innych obrzędów religijnych) i Bet ha-midrasz (dom egzegezy, gdzie regularnie studiowano Pismo Święte). W Oleśnie synagoga odpowiadała pierwszemu przypadkowi. W synagogach typu Bet ha-kneset były  ławki, najczęściej na  środku stało podium zwane  Bimą, przy ścianie skierowanej w kierunku Jerozolimy ozdobionej haftowaną zasłoną, gdzie znajdowała się Arka, służąca do przechowywania  zwojów Tory. Przypuszczać więc można, że w Oleśnie Bima stała  z boku, bowiem na fotografii ukazującej centralną ścianę bożnicy nie ma jej w tym miejscu.  Na jednej ze ścian oleskiej synagogi umieszczono,  po I wojnie światowej, tablicę z nazwiskami 15 oleskich Żydów, którzy polegli w tym konflikcie zbrojnym.

Nieopodal bożnicy znajdował się budynek służbowy opiekującego się tym domem modlitwy. W latach 30.  XX w. był nim Schliwa. Przy ówczesnej ulicy Grosse Vorstadt/Wielkie Przedmieście niedaleko synagogi znajdował się Żydowski Dom Gminy, w którym mieszkał rabin – budynek ten zachował się do dzisiaj.

Synagoga powstała dzięki hojności członków oleskiej gminy żydowskiej, w szczególności  rodziny Schlesinger, stając  się  świadectwem zamożności tej grupy  mieszkańców.  Jej uroczystego otwarcia dokonał zwierzchnik oleskiej gminy wyznaniowej  rabbi Blumenfeld w 1889 r.^[4] Podczas renowacji wieży ratuszowej w 1931 r.  odnaleziono szereg dokumentów,  w tym dwa sporządzone w j. hebrajskim, których tłumaczenia na j. niemiecki dokonał kantor Erich Lewin. Oto jego treść:

Podczas przebudowy wieży ratuszowej znaleźliśmy dokument z roku 5581 (1814), który  nasi poprzednicy tam złożyli. Poświadczamy, że w tej gminie znajdują się 33 rodziny, czyli 107 dusz. Większość z nich to kupcy, 3 lekarzy (dr Matzdorf, dr  Preihs,  dr Süβbach), zarząd gminy tworzą Edmund Lehrer, Siegmund  Baginsky i lekarz Süβbach.  W naszej gminie posiadamy Dom Boży, który w roku 5649 został zbudowany i cmentarz. Członkami  bractwa pogrzebowego są: Hermann Breitbach i p. Alfred Freund. Stowarzyszeniu Kobiet Żydowskich  przewodniczą Vally Schlesinger i Amalie Böhm, a sekretarką jest p. Hedwig  Wartenberger.  Jest też  Związek Młodzieży Żydowskiej, którego zarząd tworzą – nauczyciel  i kantor Eryk Lewin oraz  Kurt Translateur.  Ta gmina jest pod zwierzchnictwem p. Rabina dr. Feinberga  z Wielkich Strzelec. Piszemy to w ciężkich czasach, 13 lat po wojnie światowej, pod panowaniem prezydenta von Hindenburga – Oby  Bóg przedłużył jego Dni.  Dzisiaj,  jeden dzień po święcie szkoły w roku 5692 (1925 r.)  od stworzenia świata^[5].  Z dokumentu, dowiadujemy się o istnieniu w Oleśnie Związku Młodzieży Żydowskiej, którego zarząd tworzyli – kantor Eryk Lewin oraz  Kurt Translateur,  a także Stowarzyszenia Kobiet Żydowskich, którego przewodniczącymi były Vally Schlesinger^[6] i Amalie Böhm, a sekretarzem Jadwiga Wartenberger. Zarząd gminy tworzyli: Edmund Lehrer, Siegmund Baginsky i lekarz Süssbach.  Gmina żydowska w Oleśnie podlegała obwodowemu rabinowi Feinbergowi, piastującemu ten urząd w Strzelcach Opolskich. Wymieniony kantor Erich Lewin prowadził modły, które  zwyczajowo powierzano  osobom mającym  specjalne przygotowanie – rabinom, kantorom i kaznodziejom. Oleska gmina żydowska praktykowała tradycję zreformowaną, dla której  charakterystyczne były nabożeństwa sprawowane  głównie w języku miejscowym i skrócenie rytuałów, rosnący współudział kobiet  i zarzucenie separacji płci,  muzyka organowa i śpiew chóralny. Judaizm liberalny  stał się bezpośrednim (już po upływie jednego pokolenia) efektem Haskali, czyli żydowskiego oświecenia (które trwało od lat 70.  XVIII w.  do lat 80.  XIX w.). Kwintesencją jego podstawowych założeń była  akceptacja uniwersalnej wiedzy świeckiej,  pełny udział w jej rozwoju oraz kształcenie i wychowanie młodzieży w duchu współczesnym. Zaczął się intensywnie rozwijać w  Niemczech, w Austrii, na Węgrzech i w Galicji, nieco później w Anglii i Francji. Nie przyjął się tylko w Królestwie  Kongresowym  i w Rosji. Olescy Żydzi nie nosili strojów typowych dla judaizmu ortodoksyjnego, a zwłaszcza chasydzkiego, charakterystycznego dla Królestwa Kongresowego i Rosji. Żydzi ci zakładali chałaty, spodnie sięgające do kolan, buty z cholewami, na głowie nosili czapki z lisiej skóry zwanej sztrejml, jarmułki^[7], zakładali na czoło tefilin (filakterie)^[8], a na kapotę podczas modlitwy tałes – chustę modlitewną, do rogu której przymocowane były długie frędzle, zwane cicit lub cyces.  Miały one przypominać pobożnemu Żydowi o przestrzeganiu przykazań bożych. Olescy wyznawcy judaizmu zreformowanego nie różnili się strojem od pozostałych mieszkańców miasta, mężczyźni  jedynie nakładali jarmułki i tałes podczas modlitwy w synagodze.

Oczami wyobraźni zobaczmy   idących grupami odświętnie ubranych Żydów zmierzających w sobotni poranek do synagogi na Wielkim Przedmieściu. Kobiety wystrojone w futra, mężczyzn w surdutach.  W Oleśnie był to okres koegzystencji nacji, kultur i religii, czas  tolerancji,  wzajemnego szacunku i zrozumienia dla odmienności. Nasi przodkowie tworzyli społeczność wielokulturową, ubogacającą się nawzajem. Wymownym tego świadectwem były  „ekumeniczne” coniedzielne spotkania  w winiarni Cassela, serwującej ok. 30 gatunków wina,  na partyjce skata ewangelickiego pastora Johanna Salzwedela,   rabina Blumfelda i katolickiego proboszcza Walentego Morawca pod koniec XIX stulecia^[9].

Oleska synagoga podzieliła  los wszystkich  bożnic na terenie III Rzeszy, kiedy ulice niemieckich miast w nocy z  9 na 10 listopada 1938 r. zostały zasypane odłamkami szkła i kryształów ze zniszczonych żydowskich mieszkań i sklepów. Tej „nocy hańby” na Śląsku Opolskim spłonęły synagogi w Opolu, Głubczycach, Głogówku, Wołczynie, Oleśnie, Kietrzu, Prudniku, Strzelcach Opolskich i Kluczborku. W wielu innych śląskich miejscowościach podjęto próby podpaleń. Splądrowano większość  żydowskich sklepów. Wielu śląskich Żydów zostało dotkliwie pobitych.  W pamiętnym roku nocy kryształowej, ostatni zwierzchnik oleskiej gminy wyznaniowej, Erich Lewin, został zmuszony do opuszczenia Olesna. Wywieziono go do  obozu w Buchenwaldzie, jego żona i córka zginęły w Auschwitz w 1943 r. Ostatecznie jemu samemu pozwolono wyemigrować do Palestyny^[10].  Starsi mieszkańcy przedwojennego Olesna pamiętają płonącą w listopadową noc bożnicę, którą  otoczyli  SA- mani  z Kluczborka, Oto wspomnienie jednego z oleśnian będącego w dzieciństwie świadkiem  kryształowej nocy:

„Mój ojciec pracował na kolei. Poprzez łączność kolejową otrzymał wiadomość, iż w Kluczborku pali się synagoga, niedługo po tej informacji zaczęła się palić synagoga w Oleśnie. Jako chłopiec pobiegłem w miejsce pożaru, gdzie z wielkim trzaskiem pękały witraże. W końcu zgarnął mnie jakiś SS-man, który kazał mi rzucać kamieniami w szyby sklepów żydowskich. Sprawiało mi to nawet frajdę. Gdy ojciec dowiedział się, gdzie byłem, wygarbował mi skórę.^[11]”

Podczas nocy kryształowej w Oleśnie   płonącą  synagogę otoczyli  członkowie SA, pilnując, aby przybyła straż pożarna nie podjęła akcji ratunkowej, bowiem strażacy mieli jedynie strzec sąsiadujących z palącą się bożnicą zabudowań. Z  kilku relacji ustnych wynika, że podpalenia synagogi dokonali hitlerowcy z Kluczborka, bo olescy odmówili. Po spalonej synagodze nie pozostał żaden nawet okruch, jedynie cudem uratował się jeden ze zwojów Tory^[12], która umieszczona była  w centralnej części bożnicy na ścianie skierowanej na wschód w kierunku Jerozolimy, w miejscu nazwanym Aron ha Kodesz^[13]. Tora ta spisana była ręcznie na białym, wykonanym z jagnięcej skóry zwoju zwiniętym w dwóch wałkach nazywanych ejc chaim. Jeden z tych wałków z rozerwaną  Torą zdołał ktoś uratować  i w wielkiej tajemnicy powierzył ją lekarzowi pochodzenia żydowskiego dr. Preihsowi.  Odtąd jej historia  splata się  z dziejami  rodziny lekarza, który czynił starania  o wyjazd na Filipiny wraz z żoną, matką i dzieckiem. Niegdyś mieszkał w domu państwa Respondek na Wielkim Przedmieściu, potem wybudował 5 domów przy ulicy Kluczborskiej i zamieszkał w domu nr 11, a jego krewni w domu nr 9. Naziści pozwolili mu pozostać w Oleśnie ze względu na to, że był on jedynym lekarzem w tym mieście.  Nie oszczędzono mu jednak szykan, jakie podejmowano wobec  osób pochodzenia żydowskiego. Zniszczono m.in.  jego posiadłość. Przed willę   Preihsa zajechał samochód ciężarowy wypełniony kostką brukową, którą  grupa SA-manów obrzuciła jego dom, wybijając wszystkie okna. Zniszczono także  sprzęt lekarski i  meble. Do wyjazdu Preihs mieszkał w werandzie swojego domu^[14]. Gdy pojawił się niemiecki lekarz w Oleśnie, zezwolono Preihsowi i jego rodzinie na wyjazd do Manili. Z relacji jego syna Ralpfa  wynika, że dr Preihs wywiózł  ocalały fragment oleskiej Tory do stolicy Filipin.  Zanim tam jednak dotarła, tułała się wraz z rodziną doktora po Europie. Rodzina dr. Preihsa przebywała przez jakiś czas w Paryżu u krewnych, którzy  po zajęciu przez wojska hitlerowskie Francji zostali wywiezieni do obozu w Auschwitz, gdzie wszyscy zginęli.  Harry Preihs ze  swoją rodziną zdołał jednak  uciec   do  Genui we Włoszech,   a  stamtąd popłynęli statkiem na Daleki Wschód. Wylądowali na  Filipinach  w dniu 23 marca 1939 r., gdzie ich bardzo serdecznie przyjęto. „Zawsze byłem wdzięczny Filipińczykom  za uratowanie mojej najbliższej rodziny, a także mieszkającym tam ludziom, którzy byli gościnni i współczujący” – wspomina Ralpf Preihs.   Filipińczycy udzielili azylu wielu rodzinom żydowskim.  Rodzina Preihs zamieszkała w Manili. Wraz z nią schronienie znalazła tam uratowana część oleskiej Tory. Umieszczono ją w synagodze Tempel EMIL. W 1943 r. podczas swojej Bar Micwy^[15] w tej synagodze  Ralpf  Preihs po raz pierwszy odczytał fragment Tory z  ocalałego zwoju z  Olesna.   Gdy Japończycy  atakowali Manilę, rodzina dr. Preihsa schroniła się w dżungli, przebywając tam trzy miesiące z partyzantami. Potem przeniosła się do   San Pablo City.  Pod koniec wojny japońsko-amerykańskiej, w 1945 r. Japończycy zbombardowali Manilę. Zniszczeniu uległa wtedy także  synagoga  Tempel EMIL wraz  z  częścią Tory z Olesna.   Taki był koniec jedynego materialnego śladu oleskiej synagogi.

Jedynym śladem oleskiej społeczności żydowskiej jest zachowany do dnia dzisiejszego  cmentarz, położony przy ul Młyńkiej  w rejonie nazywanym onegdaj „Żydowską Szwajcarią” ze względu na jego położenie w malowniczym zakątku miasta, w dolinie Młynówki.

Nie ma już świec szabasowych migoczących w piątkowe wieczory

Nie ma chanukowych świeczników

Nie słychać już dźwięku baraniego rogu w nowy rok żydowski

            Nikt nie pamięta już smaku macy spożywanej w czasie Paschy…

                                                                                                    Ewa Cichoń

[1]               K. Kischnick (red.), Rosenberg O/S in alten Ansichtskarten und Fotografien 1897 – 1945, Osnabrück 2001, s. 150.

[2]             Jest to zachowany do dzisiaj budynek naprzeciwko ZSZ.

[3]               Z relacji Henrego  Rozenshera z Nowego Jorku, który odwiedził Oleskie Muzeum Regionalne w 2016 r., szukając śladów po Jacobie Granku.

[4]             H. Kolonko, Von Rosenbergs Kirchengeschichten…,  „650 Jahre Stadt Rosenberg”, Arnsberg 1960, s. 45.

[5]               Eine hebräische Urkunde im Turmkopf des Rathaus von Rosenberg, “Jüdische Zeitung für Ostdeutschland”, nr 4,  August 1931; W. Weidel, Schalom!  Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Rosenberg, „Stadt Rosenberg O/S, Stadt Arnsberg 1956-1981”, Arnsberg 1981, s. 43.

[6]             Archiwum Państwowe w Opolu,  Grund Acten über Nro. 622 [138] Stadt Rosenberg. Besitzer: Schlesinger Vally geborene Levy a: [1851]-1940, Zespół: 45/670/0 Sąd Obwodowy w Oleśnie, Seria 9,62 Rosenberg Stadt, Jednostka 11111.

[7]           Jarmułka (z hebr. kipa, co oznacza kopułę)  – nakrycie głowy noszone przez Żydów, okrywające szczyt głowy. Wedle żydowskich interpretacji pochodzi od aramejskiego zwrotu jira malka „szacunek wobec króla”.

[8]             Tefilin, inaczej filakterie to dwa czarne skórzane pudełeczka wykonane z jednego kawałka skóry koszernego zwierzęcia, w których znajdują się cztery ustępy Tory, ręcznie przepisane w języku hebrajskim przez  sofera –  skrybę uprawnionego do przepisywania świętych pism.

[9]               J. Langer, Geschichtliche Nachrichten, „Rosenberer Tag der Heimat 1957 r.  in der Patenstadt Arnsberg, s. 40.

[10]           K. Kischnick (red.), Rosenberg O/S…, dz. cyt., s. 150.

[11]           Rozmowa przeprowadzona  23 maja w 2007 r. ze świadkiem wydarzenia, który zastrzegł sobie anonimowość.

[12]           Tora, inaczej Pięcioksiąg/Pentateuch  to pięć pierwszych ksiąg Biblii, najważniejszy tekst objawiony judaizmu. Głównym tematem Tory jest przymierze pomiędzy Bogiem a narodem Izraela za pośrednictwem Mojżesza zawarte podczas wędrówki z niewoli egipskiej do Ziemi Obiecanej. Opis kształtowania się narodu oraz kultu za czasów Mojżesza poprzedzony jest opowieściami o stworzeniu świata, o potopie oraz pradziejach Izraela (dzieje Abrahama, Izaaka, Jakuba i jego synów).

[13]             Święta Arka.

[14]             J. Michałek, Moje wspomnienia z Olesna, „Szkice i materiały z ziemi oleskiej”, Opole 1966, s. 188.

[15]            Bar Micwa z hebrajskiego- syn przykazania  to uroczystość żydowska, obchodzona od XIV w., podczas której chłopiec żydowski staje się pełnoletni wobec prawa mojżeszowego. Pierwszego dnia po 13 urodzinach chłopców uznaje się za dorosłych, tzn.  odpowiedzialnych za swe czyny przed Bogiem. Mogą brać udział w uroczystościach odbywających się w synagodze. Podczas uroczystości Bar Micwy chłopcy wzywani są  do odczytania fragmentu Tory oraz wygłoszenia do niej komentarza. Nakłada się chłopcu tefilin zwany filakterią, który stanowi małe skórzane pudełeczko, zawierające napisane na pergaminie wersety Tory.