Od zarania  ludzkich dziejów, człowiekowi towarzyszyła tęsknota utrwalenia swojej  egzystencji w czasie i przestrzeni. Współcześnie te  dążenia wyrażają się m. in. w  słowach songu „co po nas w legendzie zostanie jak o Izoldzie i Tristanie”.

Dosłowne tłumacząc  z języka łacińskiego legenda to -to co powinno być przeczytane, a dotyczy osób, wydarzeń historycznych, jednak przesyconych  zwykle elementami cudowności i niezwykłości wynikających z ludowej wyobraźni ubarwionej w trakcie ustnego przekazu.

Legendy, klechdy, podania  owe opowieści, posługujące się elementami niezwykłości czy cudowności informują nas o powstaniu jakiegoś miasta lub państwa, o niezwykłych wydarzeniach, osobliwościach krajobrazu, czy o wyjątkowych pamiątkach, o  dziejach  jakiegoś bohatera, świętego lub rycerza. Najczęściej są związane z miejscowymi wierzeniami, obyczajowością, tradycjami kulturowymi.  Często  były osnute na wątkach ludowych i apokryficznych. Szczególnie rozpowszechnione w wiekach średnich, spokrewnione były z baśnią,  jednak silniej od niej osadzone w realiach społeczno-obyczajowych regionu i mniej fantastyczne. Gdy w XVIII stuleciu słusznie noszącym nazwę wieku Oświecenia,  ówcześni historycy zaczęli krytycznie oceniać legendarne przekazy, nadali im nawet miano dziejów bajecznych. Przez długi czas owe tkliwe podania zostawiano bajarzom, snuły je najczęściej babcie, ale opowiadały i dzieci, więc często uważano je za niegodne dla dostojniejszych uszu, podania miejscowe odrzucał często poważany historyk, jako nie nadające się do miary jego pojęć i poszukiwań. Późniejsi historycy zrozumieli, że nie  wszystko, co odbiega od naszych wyobrażeń, należy uważać za zmyślenia, trzeba raczej szukać wyjaśnienia, jakie było źródło informacji takich opowieści.

Niezależnie od krytycznych ocen legendy żyły, krążyły po kątach wieśniaczych zagród, których powadze nikt nie ośmielił się zaprzeczyć, a które z pokolenia na pokolenie przechodziły jako spuścizna w nieomylnym i poważanym słowie starców, owych słynnych bajarzy czy gawędziarzy.  Dawniej człowiek miał swoje przesądy, zabobony, przysłowia, przypowieści – jako prawdy uświęcone  bardzo starym doświadczeniem. Współczesny człowiek stracił bowiem wiele ze swojej prostoty, ze swej świadomości duchowej, ze swoich piosenek, ze swoich opowieści, które się opowiada, ale się w   nie nie wierzy. A one i tak żyły i żyją w zbiorowej pamięci, fascynując  twórców literatury, muzyki, malarstwa, rzeźbiarzy różnych epok, właśnie poprzez swą ponadczasowość i swoistą tajemniczość. Opowieści legendarne, w których prawda miesza się z fikcją, wydarzenia historyczne z fantastycznymi, często były źródłem inspiracji dla owych artystów, którzy pewne wątki legendarne starali się rozwijać, aby wydobyć ich ukryte treści i do kultury wprowadzić elementy zbiorowej pamięci. Ich niezwykła tematyka elektryzowała słuchaczy  prowokując  do komentarzy i dalszego przekazywania informacji. Dlatego legendy, podania, klechdy przetrwały w zakamarkach historii, w ruinach zamczysk, wiekowych kościołach, uroczyskach przyrodniczych, kurhanach, cmentarzyskach, przydrożnych kapliczkach, pomnikach….Pierwotnie  przekazywane ustnie,  ulegały często ewolucji, w końcu zapisane dotrwały jako swoiste źródła historyczne.

Początki wielu miast, ba średniowiecznych państw europejskich i pochodzenie wielu dynastii osnute są legendami. O początkach historii każdego ludu mówi zawsze legenda. Nikt bowiem, ani człowiek, ani żaden naród nie pamięta swoich urodzin i pierwszych lat dzieciństwa. Wie  o tych czasach tyle tylko, ile powiedzą , inni,  starsi…

Także najdawniejsze dzieje Olesna,  ukryte są w mrokach wieków i osnute mgłami tajemnic, sięgają czasów zamierzchłych, a ich rekonstrukcja jest znaczona licznymi legendami, owymi opowieściami, w których historia przeplata się z fantazją.

Do wykształcenia się najpierw osady, grodu, a potem miasta Olesna  niewątpliwie przyczyniło się  bogactwo natury: lasy,  doliny rzek,  oraz położenie na krzyżowaniu się ważnych, europejskich szlaków handlowych: starożytnego  szlaku „bursztynowego” wiodącego od Moraw nad Bałtyk i „królewskiego” prowadzącego z Wrocławia do Krakowa i dalej nad Morze Czarne. Zapewne jedną  z

tych dróg pod koniec X w. podróżował  św. Wojciech. Wszelkie ślady -obiekty, kapliczki, stele, kamienie itp. związane z jego imieniem wyznaczają trasę jego misyjnej podróży, wiodącej przez Opawę,  Cieszyn, Jemielnicę, Dobrodzień i Opole. Biskup Pragi miał  ewangelizować mieszkańców tak żarliwe, że aż kamień miękł pod jego stopami. Jak głosi legenda w miejscu obecnego kościoła NMP na Górce w Opolu  jedno  z kazań Wojciecha  było tak płomienne, że żar bijący od świętego spowodował odcisk jego stóp na kamieniu.

Podanie głosi iż podczas długiej wędrówki  szerzył Słowo Boże, zatrzymując się  także w  pobliżu dzisiejszego Olesna, w wiosce nazwanej na pamiątkę świętego Wojciechowem,  w języku  niemiecku Albrechtsdorf. Główny patron Polski znany jest w Europie zachodniej pod imieniem   Adalbert lub Albrecht. Być może, że nazwa osady wynika z powszechnie nadawanego imienia wszystkim mieszkańcom, niemniej i ten fakt świadczy o żywym wówczas kulcie świętego na naszych ziemiach.  Tradycję ową upamiętnia figura św. Wojciecha postawiona w Wojciechowie w  roku 1997 w   milenium jego męczeńskiej śmierci.

Legendy oplatają początki i dzieje naszego miasta. Nazwa „Olesno”, pojawia się po raz pierwszy w 1226 r. w  dokumencie erekcyjnym (konsekracyjnym) kościoła grodowego z pewnością św. Michała (wezwanie kościoła  św. Michała pojawiło się najwcześniej  w dokumencie z 1406r.), wystawionym przez wrocławskiego biskupa Wawrzyńca (Laurentius) na polecenie opolskiego księcia Kazimierza I. Nota bene  z dokumentu dowiadujemy się  o istnieniu w Oleśnie komory celnej, należącej do wyżej wymienionego biskupa, który ustanowił dla niej nową taryfę opłat celnych.

Wspominany przez dawniejszych jak i współczesnych badaczy wysoki stan zalesienia, położonej wśród pradawnych borów osady, niewątpliwie wpłynął  na  nadanie jej  nazwy mającej jakieś związek z lasami. Polska nazwa miasta „Olesno” wywodzić się więc miała od zalesionej okolicy lub gęsto rosnących olch  na bagnistych rozlewiskach Stobrawy.   Od najdawniejszych bowiem czasów leżało  ono w pierścieniu lasów, które sięgały prawie do murów   miejskich. Etymologiczne znaczenie określenia „olesno” próbuje nam wyjaśnić legenda zapisana przez oleśnianina Józefa  Lompę w „Geschichtliche Darstellung der merkwürdigsten Ereignisse in der Königlichen Kreisstadt Rosenberg”- „Historyczne  przedstawienie najosobliwszych zdarzeń w królewskim mieście powiatowym w Oleśnie”, wydanej w Koźlu w 1856.

„Hen, hen przed wiekami lubujący się w  polowaniach książę Henryk Brodaty goniąc zwierzynę łowną tak daleko zapuścił się w gęstą knieję, aż  trafił w przepiękne miejsce. Pod wpływem jego uroku, nakazał sługom zbudować tam zamek myśliwski,  z okien którego mógł  ubijać sarny i jelenie. Gościł tam zaproszonych  na łowy, wielu książąt piastowskich, którzy zobaczywszy ową szczelnie otuloną lasem krainę zawołać mieli w zachwycie : „O jak tu leśno”!

Lompa uważa właśnie, że ” Polska nazwa Olesno ma mieć źródło w tym, że książęta przy założeniu miasta, dziwiąc się nad leśnymi okolicami, mówili „O leśno”. (Lompa J., Dzieje miasta Olesna, w: „Głos Olesna”, 7(1972), s. 12)

Owa legenda nie tylko próbuje wyjaśnić pochodzenie nazwy grodu, ale informuje nas o początkach osady, jej założycielu i  powstaniu dworzyszcza myśliwskiego .

Oleski dziejopis  w swoich  „Dziejach miasta Olesna” publikowanych  w numerze 7 „Głosu  Olesna”, w roczniku 1972,na stronie  12 podaje: „Ciemna jest i często legendarna historia powstania narodu. Podobnie ma się rzecz z wszystkimi miastami względem ich założenia.   W wypadku miasta Olesna wydaje się być pewnym, że zostało ono założone przez księcia Henryka Brodatego, pobożnego małżonka świętej Jadwigi. Tenże kazał mianowicie około roku 1208 tu wybudować zamek myśliwski, i dał go umocnić, by go jako miejsce pograniczne przeciw napadom zabezpieczyć”.

Nie jest wykluczone, że Olesno w 1208 r.,  należące wtedy do księstwa opolskiego, było odwiedzane przez księcia wrocławskiego Henryka I Brodatego, spokrewnionego z książętami opolskimi. Był on bowiem bratankiem ówczesnego księcia opolskiego Mieszka I Plątonogiego. Wybudowanie jednak zamku myśliwskiego  na nienależącym do niego wtedy obszarze wydaje się być   mało  prawdopodobne. Od 1201r.  Olesno bowiem podlegało książętom   opolskim – Mieszkowi I Plątonogiemu, a po jego śmierci od 1211 r. Kazimierzowi I. Dopiero po śmierci Kazimierza I w 1229 r. Olesno przypadło Henrykowi Brodatemu, który narzucił swoją opiekę wdowie po nim – Wioli i jej małoletnim synom-Mieszkowi i Władysławowi. Czyżby więc data powstania zamku myśliwskiego – 1208 r. okazała się błędem? Gdyby ta informacja znalazła się tylko w jednym ze źródeł, mianowicie w

kronice Lompy, można by tak przypuszczać. Ale Lompa czerpał z innych źródeł pisanych- z F.A. Zimmermanna  „Beyträge zur Beschreibung von Schlesiens t. II, Brieg 1783,   z  J. Knie, Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der königl. Preusc. Provinz Schlesien etc., Breslau 1845, i z N. Pohla „Jahrbuche der Stadt Breslau”, a przede wszystkim z rękopiśmiennej kroniki kościelnej napisanej w j. polskim    przez przeora oleskich kanoników regularnych Ojca Augustyna Blazika (1700-1708). Prawdopodobnie także korzystał z krótkiego opisu historii parafii oleskiej, który miał znajdować się na obrazie przedstawiającym księcia Władysława II Opolczyka (1356-1401), zawieszonym w oleskim klasztorze, potem na plebanii. Informacje o tym wizerunku pozostawił nam wizytator przeprowadzający inwentaryzację zlikwidowanego w 1770 r.  oleskiego zakonu  kanoników regularnych. Niestety obraz  poszedł z dymem jak i całe archiwum parafialne w styczniu 1945 r.  O zbudowaniu zamku myśliwskiego w Oleśnie  przez Henryka Brodatego wspomina także  legenda o Róży i rycerzu Bergu spisana  w końcu XVIII w. przez proboszcza Franciszka Kuschla (1786-1801), a także kronika burmistrza Olesna Piotra Dressowa z 1820 r.   Skoro tyle niezależnych  źródeł potwierdza  powstanie zamku myśliwskiego w 1208 r., może rzeczywiście inicjatywa zbudowania tego dworzyszcza   wyszła od wrocławskiego księcia Henryka Brodatego, zapraszanego przez krewniaków książąt z Opola, na polowania do  podoleskich lasów.  Prawdopodobnie, zauroczony okolicą zbudował zamek jako taką „średniowieczną daczę” miejsce pokrzepienia po łowach, odpoczynku na pograniczu księstwa, zabawy dla książąt i ich dworów. Nie bez znaczenia było także położenie geopolityczne tego uroczego miejsca wokół którego powstał zalążek osady w postaci zamku na rubieżach księstwa.  Przynależność  Olesna w 1208 r. do książąt opolskich  nie wyklucza więc zbudowanie w nim zamku myśliwskiego przez Henryka Brodatego. Dla ścisłości historycznej nadmienić należy, że najstarsza wzmianka dokumentalna o Oleśnie pochodzi  z 1226 r. Nie zachował się żaden średniowieczny dokument o powstaniu w 1208 r . w Oleśnie zamku myśliwskiego, wszystkie zapisy na ten temat pochodzą dopiero z XVIII i XIX w.

            Nieco później pojawiła  się w dokumentach ( 1310 r.-książę Bolesław I opolski sprzedał mieszczanom wrocławskim  cła pobierane od pieszych wędrujących m.in. przez „Rosneberg”) inna, niemiecka nazwa „Rosenberg” – Różana Góra. W kronice Olesna J. Lompa wyjaśnia następująco:

„Niemiecka nazwa (Rosenberg -Różana Góra) ma stąd pochodzić, że w miejscu obecnie biegnącego  od ratusza ku  południa zaułka, rosło wiele krzewów róż, a zaułek  ten w starszych pismach nazywano ulicą Różaną.”  (Lompa J., Dzieje miasta,… dz. cyt.,s. 12).

Nazwy ulic: „Różana”- „Rosenstrasse” lub  „Zaułek Róż” – „Rosen Gasse” widoczne są  na planach Olesna z  lat 1810 i 1846.  Obecnie ulice te  noszą nazwy Jaronia i Labora.

Róża występująca w niemieckiej nazwie miasta była również utożsamiana z kwiatem wszystkich stworzeń- Najświętszą Maryją Panną Różą Duchowną-Rosa Mystica. Wieki średnie były okresem rozkwitu kultu maryjnego dzięki rozpowszechnianej  przez dominikanów modlitwy różańcowej-Rozenkranz. Tak też miasto oddane opiece Najświętszej Dziewicy z czasem  mogło przyjąć nazwę od jej symbolu –najdoskonalszego  kwiatu róży.

Źródłosłów nazwy „Rosenbeg” tłumaczony jest w kolejnym   legendarnym przekazie z końca XVIII w.  o pierwszych mieszkańcach miasta, zanotowanym przez oleskiego proboszcza Franciszka Kuschla, a opublikowanym przez historyka Andrzeja Pawlika.

„Szlachetny książę Henryk lubujący się w polowaniach zapuścił się w gęstą knieję docierając do przepięknego miejsca, które nazwał Górą Róży. Miejsce owo tak się księciu spodobało, że nakazał tam wznieść zamek myśliwski. Do powstałej warowni, książę zabierał często  ze sobą małżonkę swoją  księżnę   Jadwigę. Świątobliwa niewiasta często  oddawała się modlitwie i pokucie, dlatego wkrótce nieopodal zamku wzniesiono  drewnianą kapliczkę poświęconą św. Walentemu. 

Wśród dworzan wspomnianego księcia Henryka znalazł się dzielny rycerz Woko  z rodu Bergów oraz piękna Róża (Rosa), przybyła z dalekich północnych stron. Zawitała wraz ze swoim schorowanym  ojcem w  strony  księcia Henryka, poszukując cudownych źródeł leczniczych. Tam spotkała  rycerza  Woko z rodu Bergów, który  zakochał się ze wzajemnością w ślicznej Róży. W końcu Róża  wraz z ojcem, siostrą Woka Jolantą i jej ukochanym rycerzem Zawiszą  dotarła do poszukiwanych  źródeł, przy których   w dzień św. Michała,  29 września, jej ojciec doznał cudownego uzdrowienia. Wkrótce na  zamku księcia Henryka odbyły się   dwa wesela: Jolanty i Zawiszy oraz Róży i Woka. Młodzi zamieszkali nieopodal książęcego dworu i  osobliwie ozdobili  swoje domy. Róża pomalowała swój dom na zielono, zgodnie z kolorem swoich oczu, a jego ściany ozdobiła czerwonymi różami, podobnie uczyniła Jolanta malując swój dom na czarno i także przyozdabiając go w róże. Po kilku latach już  cała osada wyróżniała się malowidłami   królowej kwiatów. Na miejscu kapliczki św. Walentego postawiono   też kościół ku czci św. Michała, uzdrowiciela ojca Róży. Po śmierci naszych bohaterów  mieszkańcy osady postanowili ją nazwać Różaną Górą  na część pięknej Róży i dzielnego Woko z rodu Bergów. Z połączenia ich imion ( Rosa + Berg) wywodzić się miała  niemiecka nazwa miasta „Rosenberg”.  (Pawlik A., Najstarsza historia miasta Olesna, w: „Oleski Telegraf”, nr 63, s. 3).

Podanie  to  koresponduje  z zapisem Lompy o szczególnym upiększaniu w połowie XV w.   oleskich domów: „domy były szkieletowe, dwa piętra wysokie, z namalowanymi różami; drzewo pomalowano na zielono, a balkony na niebiesko.” Wg tej legendy osada, a potem miasto powstało wokół zamczyska  księcia Henryka, a jej założycielami była piękna Róża i rycerz z rodu Bergów z połączenia których imion powstała nazwa miasta. Także zmiana patrona kościoła grodowego z św. Walentego na św. Michała została uzasadniona, faktem uzdrowienia ojca legendarnej protoplastki miasta  w dzień św. Archanioła Michała -29 września.

Legendy  dotyczące początków Olesna przypisują więc definitywnie założenie osady księciu Henrykowi Brodatemu, co znalazło potwierdzenie w  źródłach pisanych.

 W czasach księcia Henryka Brodatego w  XIII w. osada przekształcała  się w coraz dojrzalszy organizm miejski, stając się kasztelanią książęcą (Moyco kasztelan von  Olesno).

Z pewnością małżonka założyciela Olesna św. Jadwiga Śląska często odwiedzała myśliwski zamek  męża. Księżna, przechodząc przez oleską ziemię,  pozostawiła odciski swoich stóp na dużym, polnym kamieniu w pobliskich Kościeliskach. Gdy Konrad Mazowiecki podstępnie uwięził jej małżonka, ta dzielna niewiasta udała się w pieszą podróż do groźnego księcia Konrada i swoim autorytetem, wymusiła uwolnienie męża. J. Lompa zapisał następujące podanie o tym wydarzeniu:

„Przy wiosce Wysoka niedaleko wsi Zarzyska, gdzie niegdyś był klasztor kanoników regularnych, później do Olesna przeniesiony, pokazuje lud kamień, na którym św. Jadwiga idąca do Polski, aby wyzwolić pojmanego małżonka swego, odpoczywać miała i dotąd pieszo 1230 roku przechodziła. Później wystawiono o pół mili od tego miejsca kościół na cześć św. Jadwigi, który był parafialny, następnie zaś do Kościelisk przyłączony”.(Pośpiech J., Bajki i  podania z powiatu oleskiego w zbiorach Józefa Lompy, w: „Głos Olesna”, 4 (1969), s. 25).

Kamień z odciskami  stóp przeniesiono w XVIII w lub XIX w. na początek wsi Kościeliska – nazwanej Hedwigsstein, przy wjeździe od strony Biskupic. Jest on otoczony parkanem.

 Płaskorzeźba Jadwigi  zdobiła niegdyś  południową, zewnętrzną  ścianę  kościoła Św. Michała. Niestety została usunięta po II wojnie światowej. Jeden z witraży w parafialnym  Kościele Bożego Ciała przedstawia św. Jadwigę, trzymającą buty i  makietę kościoła. Także figurka  zawieszona na prawym filarze  prezbiterium ukazuje jej postać, a także fresk nad prezbiterium  kościoła św. Michała. Oleskie Muzeum Regionalne prezentuje wielkie płótno wybitnych postaci związanych z dziejami miasta, wśród których widnieją Henryk Brodaty i św. Jadwiga Śląska.

Z tą parą książęcą wiąże się kolejny legendarny przekaz:

„Gdy książę  Henryk zwabiony rykiem dzików i niedźwiedzi zapuszczał się w gęsty bór, jego pobożna małżonka Jadwiga opuszczała swój drewniany zamkowy kościółek, zabierając ze sobą obraz św. Anny oraz  nieodłączny psałterz i wychodziła w puszczę za mężem. Powiesiwszy ów obraz na sośnie, klękała przed nim i modliła się długo. Razu jednego zaskoczyła ją  burza z gwałtowną ulewą, a chroniąc się przed nią pospiesznie wyruszyła z lasu, zapomniawszy o zawieszonym na sośnie wizerunku świętej Anny, która wkrótce wielką sławę przynieść miała  miastu.”

Ewa Cichoń

Cdn.