W roku wiekopomnego jubileuszu 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości radośnie świętujemy to epokowe dla naszej Ojczyzny wydarzenie. W bogaty program tych obchodów wpisuje się także nowa wystawa eksponowana w oleskim muzeum zatytułowana „Po wiekach całych ku Tobie Polsko”, której uroczyste otwarcie odbyło się w dniu 8 listopada 2018 r.
Została ona przygotowana, ponieważ powinnyśmy się z tej rocznicy radować, bo nie zawsze mieliśmy państwowość polską. Rocznica ta skłania do pogłębionej refleksji i przypominania historii o żmudnej drodze do odzyskanej niepodległości. Dziś mamy wolną Polskę, która jest członkiem wspólnoty europejskiej. Dziś w wolnej Polsce znowu jest Śląsk, którego dzieje były tak skomplikowane. Wyróżniały się one na tle innych polskich dzielnic historycznych, najdłuższym, bo sześciuset letnim okresem braku łączności politycznej z Polską. Ale Ślązacy zachowali duchową oraz językową więź z rodakami zamieszkującymi I Rzeczpospolitą, a po rozbiorach ziemie polskie pod zaborami. I to było fenomenalne. Z wielkim natężeniem oczekiwano tu odrodzenia się Państwa Polskiego, i gdy Polska powstała po 123- letniej niewoli, znaczna część ludności Górnego Śląska pragnęła znaleźć się w jej granicach. Dali temu wyraz także mieszkańcy Ziemi Oleskiej w pielęgnowaniu mowy i kultury polskiej oraz w zrywach powstańczych- powstania oleskiego w czerwcu 1919 r. i III powstania śląskiego w 1921 r.
W wyniku III rozbioru Polska została wymazana z mapy Europy. Rosja, Prusy i Austria w 1795 roku podzielili między siebie polską ziemię i chcieli Polakom narzucić swoją kulturę, zwyczaje, język i religię. Naród Polski jednak nie poddawał się. Każde pokolenie toczyło walkę o odzyskanie utraconej wolności. Od kosynierów Kościuszki, żołnierzy Dąbrowskiego, powstańców listopadowych i styczniowych, legionistów Piłsudskiego, powstańców wielkopolskich i śląskich. Dopiero światowy konflikt, w którym wzięły udział wszystkie mocarstwa zaborcze, stał się szansą na niepodległość Polski. O tę wojnę prosił w poetyckiej wizji wieszcz narodowy Adam Mickiewicz w „Litanii pielgrzyma”: „O wojnę powszechną za wolność ludów, Prosimy Cię, Panie” . I nastała I wojna światowa zwana wielką wojną. 28 lipca 1914 r. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. W ciągu kilku kolejnych dni rozgrywał się efekt domina wywołany skomplikowanym systemem sojuszy międzynarodowych. Zaborcy Polski stanęli po dwóch stronach frontu. Rosja, będąca w obozie ententy wraz z Francją i Wielką Brytanią, podjęła walkę przeciwko państwom centralnym – sojuszowi Niemiec i Austro-Węgier. W wyniku tej sytuacji międzynarodowej zarysowała się niepowtarzalna okazja dla Polaków do wyzwolenia kraju. Potrafili wykorzystać tę sprzyjającą okoliczność tworząc stronnictwa popierające Rosję bądź Niemcy i Austro-Węgry, a przede wszystkim organizując polskie formacje zbrojnie walczące u boku każdej z tych stron. Na frontach I wojny światowej walczyły polskie formacje zbrojne orientacji proaustriacko-niemieckiej jak: Pierwsza Kompania Kadrowa, trzy Brygady Legionów Polskich oraz oddziały polskie orientacji prorosyjskiej: Bajończycy, Legion Puławski oraz Armia Polska we Francji, zwana też Błękitną Armią gen. Józefa Hallera. Państwa zaborcze starały się pozyskać sympatię i poparcie ludności polskiej. Służyć temu miały patetyczne i pełne obietnic odezwy i akty wydawane do Polaków: odezwa wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza z sierpnia 1914 r., proklamacja Niemiec i Austro- Węgier zwana aktem 5 listopada 1916 r. zawierająca obietnicę powstania Królestwa Polskiego, pozostającego w niesprecyzowanej łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami. Kolejno Deklaracja Rządu Tymczasowego z 17/30 marca w 1917 r., po rewolucji lutowej w Rosji oraz wygłoszone w styczniu 1918 r. orędzie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona, który w 13 punkcie postulował utworzenie niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza. Dlatego Polska odzyskała niepodległość, bo podjęła o nią walkę, bo zbudowała wszystko co jest potrzebne do tego, żeby państwo stworzyć i w latach 1918-1921, czyli do zakończenia trzeciego powstania śląskiego, to państwo obronić i wywalczyć jego granice.
W październiku 1918 r. stało się już jasne, że wojna dobiega końca, a zaborcy są mocno osłabieni. W Polsce rozpoczęła się walka o władzę pomiędzy środowiskami skupionymi wokół Komitetu Narodowego Polskiego i Romana Dmowskiego oraz Radą Regencyjną, którą popierał Józef Piłsudski. Polacy zaczęli przejmować władzę na okupowanych ziemiach. Już w październiku 1918 r. w Cieszynie działała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, a 7 listopada w Lublinie Ignacy Daszyński stanął na czele Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej.
10 listopada 1918 r. ok. godz. 7 rano, specjalnym pociągiem z Berlina, wrócił do Warszawy zwolniony z więzienia w Magdeburgu Józef Piłsudski. Komendant I Brygady Legionów został powitany na Dworcu Głównym przez księcia Zdzisława Lubomirskiego, który reprezentował Radę Regencyjną – organ władzy zwierzchniej Królestwa Polskiego aktu 5 listopada, pełniący funkcję tymczasowej polskiej władzy państwowej. Na wieść o powrocie Piłsudskiego do Warszawy Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej oddał mu się do dyspozycji. Polska Komisja Likwidacyjna zaakceptowała istniejącą sytuację. Józef Piłsudski mając powszechne poparcie społeczne zdecydował się przejąć władzę od regentów, podkreślając w ten sposób jej ciągłość i legalny charakter.
11 listopada Rada Regencyjna powierzyła komendantowi Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową i naczelne dowództwo nad Polską Siłą Zbrojną, a 14 listopada – także władzę cywilną. 18 listopada powołany został rząd Jędrzeja Moraczewskiego,
22 listopada 1918 r. nowy rząd opracował, a Józef Piłsudski zatwierdził „Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej”, na mocy którego Piłsudski obejmował jako Tymczasowy Naczelnik Państwa „Najwyższą Władzę Republiki Polskiej” i miał ją sprawować do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego, wybory do którego zarządzone zostały w dniu 26 stycznia 1919 r. 20 lutego 1919 r. Sejm przyjął przez aklamację uchwałę nazywaną „Małą Konstytucją” o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państw, którą pełnił do wyboru Prezydenta w 1922 r. Listopad 1918 r. był dopiero początkiem budowy niepodległej Polski i początkiem walki o jej granice. Formowanie się państwa polskiego rozpoczęte w 1918 r. trwało do 1922 r. do ostatecznego ukształtowania się jego granic.
Pierwsze decyzje w sprawie przyszłego kształtu Polski zapadły podczas konferencji pokojowej w 1919 r. w Wersalu pod Paryżem, gdzie zebrali się przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w wojnie, by ustalić zasady trwałego pokoju i określić losy państw pokonanych. Główną rolę na konferencji odgrywali przywódcy trzech państw, tzw. gruba trójka. Byli to premierzy: Francji Georges Clemenceau i Wielkiej Brytanii Lloyd George oraz prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson. 28 czerwca 1919 r. podpisano traktat pokojowy z Niemcami, który jednocześnie ustalał polską granicę zachodnią. Niemcy utraciły na rzecz Polski prawie całą Wielkopolskę, która nie czekając na postanowienia traktatu sama wywalczyła swe wyzwolenie spod zaboru w powstaniu wielkopolskim. Polsce przyznano też pas Pomorza wzdłuż Wisły jednak bez Gdańska, który otrzymał status wolnego miasta i pozostawał pod zarządem Komisarza Ligi Narodów. Natomiast na Śląsku, Warmii, Mazurach i Powiślu miały odbyć się plebiscyty. 11 lipca 1920 r. przeprowadzono plebiscyt na Powiślu, Warmii i Maurach, który skończył się dla Polski klęską. Tylko 3% ludności opowiedziało się za włączeniem do Polski, w związku z czym przyznano jej tylko osiem gmin. Spór o Śląsk Cieszyński zakończył się zajęciem w styczniu 1919 r. przez wojska czeskie wschodniej części Śląska Cieszyńskiego do rzeki Olzy. Uwarunkowane to było zaangażowaniem wojsk polskich w walkach z bolszewicką Rosją. Na konferencji w Spa w lipcu 1920 r. Rada Ambasadorów zadecydowała o przyznaniu Czechosłowacji większość spornych obszarów Śląska Cieszyńskiego, tzw. Zaolzia, Spiszu i Orawy.
Szczególnie mozolne były walki o polską granicę wschodnią. Kwestię granicy wschodniej Polski nie rozstrzygnięto podczas konferencji wersalskiej i pozostała ona otwarta. W poglądach polityków polskich ścierały się jej dwie koncepcje. Józef Piłsudski skłaniał się do idei federacyjnej. Zakładała ona oderwanie od Rosji: Białorusi, Litwy i Ukrainy jako niepodległych państw w federacji z Polską. Państwa te miały stanowić swego rodzaju mur przed Rosją. Inną koncepcję przedstawiał Roman Dmowski. Głosił program inkorporacji, czyli włączenia do Polski ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich, na których Polacy stanowili znaczny odsetek ludności. Od listopada 1918 r. na południowym wschodzie trwał spór polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią (m.in. słynna obrona Lwowa – „Orlęta Lwowskie”). Walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem, a o ich zakończeniu ostatecznie zadecydowała sytuacja wojsk ukraińskich, które jednocześnie były atakowane z północnego wschodu przez bolszewików, oraz przybycie Armii Hallera. Polakom udało się do lipca 1919 r. wyprzeć armię ukraińską za Zbrucz czyli za wschodnią granicę Galicji na tereny Ukraińskiej Republiki Ludowej, a we wrześniu 1919 r. podpisano rozejm.
Armia Czerwona od grudnia 1918 r., kiedy to wojska niemieckie zaczęły wycofywać się z Ukrainy i Białorusi, rozpoczęła marsz na zachód zajmując stopniowo te tereny. Zamierzeniem polityki bolszewików było dążenie do wsparcia rewolucji w Niemczech i rozszerzenie jej na inne kraje europejskie. Powstanie niepodległej Polski stało się przeszkodą w rozszerzaniu rewolucji na Zachód.
W lutym 1919 r. doszło do pierwszych starć oddziałów polskich z Armią Czerwoną, które rozpoczęły wojnę polsko-bolszewicką. W połowie lutego 1919 r. Polskie siły Frontu Litewsko-Białoruskiego podjęły kontrofensywę przeciwko armii bolszewickiej i 19 kwietnia wkroczyły do Wilna, gdzie Józef Piłsudski wydał odezwę dając nadzieje samookreślenia politycznego tego obszaru. Armia Czerwona odnosiła coraz większe sukcesy w swoim marszu na Zachód i w lipcu 1920 r. weszła na ziemie polskie. Wojsko dotarło wkrótce do Warszawy, gdzie 12/13 sierpnia rozpoczęła się decydująca bitwa pod Warszawą zwana „Cudem nad Wisłą”. Polakom udało się obronić stolicę i do końca września wyprzeć wojska bolszewickie za Mińsk.
18 marca 1921 r. został ostatecznie podpisany traktat pokojowy między Polską, Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką. Polska zyskała część zachodniej Białorusi (bez Mińska) i Ukrainy. Na północy jej rubieże wyznaczała Dźwina, a na południu Zbrucz i Dniestr. W październiku 1920 r. Józef Piłsudski upozorował bunt gen. Lucjana Żeligowskiego, zajmując Wilno i okolice, ogłaszając powstanie tzw. Litwy Środkowej. W wyniku postanowienia sejmu Litwy Środkowej, Wileńszczyzna z Wilnem zostały włączone do Polski w 1922 r. Niepodległa Litwa proklamowała stan wojny z Polską, który trwał do 1938 r. Przebieg wschodniej granicy II RP został zatwierdzony przez Radę Ambasadorów 15 marca 1923r. r.
W pierwszych latach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miały miejsce największe zrywy powstańcze Ślązaków w historii XX w., które wybuchały kolejno w 1919 r., 1920 r. i 1921 r. Bowiem koniec I wojny światowej nie rozwiązał problemów mieszkańców tej ziemi. Konferencja wersalska zadecydowała o przebiegu nowych granic w Europie – także między odrodzoną Polską a pokonanymi Niemcami. Jej werdykty zostały skorygowane przez wypadki na Górnym Śląsku.
Na wystawie oprócz tych treści szczególnie zaakcentowano dążenia Górnoślązaków i mieszkańców Ziemi Oleskiej do przyłączenia się do odradzającego się państwa polskiego. Ukazano obronę języka polskiego- zaprezentowano polskie wydawnictwa w Oleskiem – „Telegraf Górno – Śląski” ukazujący się w okresie Wiosny Ludów, a także oleską „Prawdę -Tygodnik dla spraw narodowych, politycznych i gospodarczych ludu polskiego na Śląsku” wychodzącą w l. 1911 – 1913 r. Zaprezentowano sylwetki drukarzy oleskich- ks. Jana Gałeczkę i rodzinę Nowackich drukujących polskie książki. Nie mogło zabraknąć Józefa Lompy prekursora procesu odrodzenia narodowego na Górnym Śląsku oraz wybitnego liryka górnośląskiego Jana Nikodema Jaronia. Przedstawiono wyniki plebiscytu na Górnym Śląsku i w powiecie oleskim, trzy powstania śląskie, ze szczególnym uwzględnieniem walk w powiecie oleskim oraz powstanie oleskie, które poprzedziło te zrywy, bo wybuchło z 7/8 czerwca 1919 r. Wystawa eksponuje dokumenty, zdjęcia, legitymacje, dyplomy dowódcy 4 kompanii IV baonu oleskiego Feliksa Stróżyka, spoczywającego na cmentarzu komunalnym. Zaprezentowano upamiętnienie w Oleśnie powstań śląskich, uwypuklając odnowiony pomnik Powstańców Śląskich, dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Przedstawiono także Władysława Targalskiego – obrońcę Lwowa „orlę lwowskie” walczące w rejonie Olesna podczas III powstania śląskiego, a także publikację p. Seweryna Falińskiego – ojca znanych pedagogów oleskich p. Krystyny i p. Andrzeja Falińskich. Napisał on książeczkę „Rycerze zadwórzańscy” wydaną we Lwowie w 1927 r. Bitwa pod Zadwórzem, w której autor brał udział była określana mianem polskich Termopili – skojarzenie budziła zarówno liczba poległych, jak i zaciekła nierówna walka, która opóźniła marsz wroga. Ekspozycja przypomina także sylwetkę „podoleskiego księdza Popiełuszki”, bestialsko zamordowanego niemieckiego księdza Franciszka Marxa w Starym Oleśnie podczas III powstania śląskiego przez nacjonalistów niemieckich, a także wybitnego działacza propolskiego proboszcza z Wysokiej ks. Pawła Kuczkę. Przygotowano listę powstańców Ziemi Oleskiej z krótkimi biogramami, a także działaczy Związku Polaków w Niemczech. W ramach działalności ZPwN na terenie Olesna i okolic podejmowano różnorodne inicjatywy, promujące język polski i polskość. Były to polskie towarzystwa, chóry śpiewacze: chór „Paderewski”, „ Jutrzenka” i chór „Dzwon” w Oleśnie, chór „Wanda”, potem chór „Echo” w Kościeliskach, Towarzystwo śpiewacze „Promień” w Łowoszowie, „Towarzystwo Śpiewacze św. Franciszka” w Borkach Wielkich, biblioteki i czytelnie oraz polskie szkoły prywatne powstałe w Borkach Wielkich, w Borkach Małych, w Wysokiej, w Kolonii Łomnickiej, w Kolonii Biskupskiej, w Łomnicy, w Radłowie, w Wolęcinie, w Kucobach, w Kościeliskach i w Bodzanowicach. W Borkach Wielkich utworzono jedyne na całym Śląsku Opolskim polskie przedszkole funkcjonujące od 1931 r. do 1934 r. w domu Piotra Krepisza. W 1935 r. powstało w tej wsi „Towarzystwo Polek”.
Ośrodkiem życia polskiego w Oleśnie był „Bank Ludowy” założony w 1911 r. przez ks. Kuczkę, Kuhnerta, Dukiewicza i Laskowskiego. Mieścił się on w budynku przy dzisiejszej ul. Powstańców Śląskich przed obecną Spółdzielnią „Odrodzenie”. Na wystawie zaprezentowano zbiory Leszka Krzyżanowskiego pasjonata historii, zwłaszcza historii żołnierza polskiego, miłośnika ułanów, utrzymywania tradycji ułańskich, uczestnika widowisk batalistycznych, inscenizacji historycznych oraz organizatora takich inscenizacji, prelekcji historycznych, wystaw muzealnych o kawalerii II RP. Należy do grupy rekonstrukcyjnej XXII Pułku Ułanów Podkarpackich. Ten pułk przed wojną stacjonował w garnizonie Brody (obecnie Ukraina), rodzinnej miejscowości dziadków p. Krzyżanowskiego, który jest autorem wystawy „Ułani, Ułani, malowane dzieci”, prezentowanej m.in. w pobliskich muzeach w Kluczborku i w Praszce. Ze zbiorów L. Krzyżanowskiego na wystawie można zobaczyć: maciejówkę, czapkę szwoleżerów z lat 30 XX w., czapkę Tatara z 1920 r. ( polscy Tatarzy również byli ułanami i odegrali ważną rolę w wojnie polsko-bolszewickiej), kurtkę i czako 12 Pułku Ułanów Podolskich z okresu napoleońskiego, szablę typu francuskiego z 1826 r., oryginalne zdjęcia orląt lwowskich, album „Semper Fidelis”, figurki szwoleżera z Somosierry, Tatara polskiego z okresu napoleońskiego, ułana 22 pułku Ułanów Podkarpackich, odznaki, krzyże, orły legionowe, guziki żołnierzy WP. Zaprezentowano także znaczki pocztowe poświęcone odzyskaniu niepodległości przez Polskę z kolekcji prezesa Koła Polskiego Związku Filatelistów w Oleśnie Ryszarda Szircha oraz książkę Seweryna Falińskiego wydaną we Lwowie w 1937 r. „Rycerze Zadwórzańscy” i zdjęcie autora ze zbiorów Krystyny Falińskiej. Otwarcie wystawy swoją obecnością zaszczycili: burmistrz Olesna Sylwester Lewicki, starosta Stanisław Belka, wicestarosta Roland Fabianek, burmistrz Gorzowa Śląskiego Artur Tomala, ks. prałat Zbigniew Donarski, wikariusz ks. Dariusz Domerecki, kierownik Wydziału Oświaty i radny Rady Powiatu Janusz Wojczyszyn, dyrektor ZSEiO Dorota Mielczarek-Koziołek, dyrektor PSP nr 3 Grażyna Lipińska, dyrektor PSP nr 1 Adam Adamski, dyrektor PSP nr 2 Jerzy Jeziorowski, dyrektor ZS i radny Rady Miejskiej Marek Leśniak, dyrektor ZSZ Horst Chwałek, dyrektor Oleskiej Biblioteki Publicznej Halina Szklanna, dyrektor Miejskiego Domu Kultury Ernest Hober, dyrektor Nadleśnictwa Olesno nadleśniczy Grzegorz Kimla, dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie Elżbieta Hadaś, dyrektor Środowiskowego Domu Samopomocy w Sowczycach Katarzyna Balcerzak, prezes Koła Polskiego Związku Filatelistów w Oleśnie Ryszard Szirch, lokalne media „Oleski Telegraf” i „Fotografika Dedyk”. Wystawa będzie czynna do 31 stycznia 2019 r.
Celem prezentowanej wystawy jest ukazanie znaczenia powstań śląskich jako ważnych wydarzeń polskiej historii, a także istotnych elementów zbiorowej pamięci narodowej. III powstanie śląskie, podobnie jak powstanie wielkopolskie, zakończyło się sukcesem. Dzięki niemu Polska wymogła na komisji korzystniejszy podział Górnego Śląska. Większość przemysłu pozostała pod polską kontrolą, co zapoczątkowało nowoczesny rozwój gospodarczy II Rzeczpospolitej. Wystawa „Po wiekach całych ku Tobie Polsko” ukazuje wielki zbiorowy czyn mieszkańców tej Ziemi w marszu ku Niepodległej.
Ewa Cichoń
