W tym roku obchodzimy srebrny jubileusz- 25 lecia   odrodzonego samorządu powiatowego w Polsce jako lokalnego podmiotu władzy publicznej. Mija właśnie 25 lat od chwili, gdy powiaty jako jednostki samorządu terytorialnego powróciły na mapę administracyjną Polski. Wspólnoty o zasięgu powiatowym od zawsze były trwałym, historycznie zakorzenionym, elementem funkcjonowania naszego społeczeństwa.

 20 marca 2024 r. została uroczyście  otwarta wystawa zatytułowana:  „25 lat Powiatu Oleskiego”, która  uwiecznia lokalne wydarzenia i fakty z przeszłości,  dobre, twórcze postawy, inicjatywy  i osiągnięcia mieszkańców  powiatu oleskiego sięgającego swoimi korzeniami średniowiecza. Oblicze powiatu oleskiego ukształtowała historia. Niewątpliwie do jego obecnego kształtu przyczynił się wpływ istniejącej tradycji kulturowej, gospodarczej,  politycznej, a zwłaszcza poczucie świadomości miejscowego regionalizmu. Powiat oleski usytuowany na historycznym pograniczu  Śląska doświadczał  zmienności przynależności państwowej, dzieląc burzliwe losy regionu o polskiej, czeskiej, habsburskiej, pruskiej i niemieckiej  zwierzchności politycznej.

Nowy kształt powiatu oleskiego w formie nadanej mu od 1 stycznia 1999 r. obejmuje 7 gmin,   pięć   gmin górnośląskich  i  dwie gminy Ziemi Wieluńskiej,  co sprzyja procesom integracyjnym wielokulturowej i niejednolitej etnicznie społeczności.

„Powiat Oleski istnieje już od dawnych czasów[1]” – tak pisał XIX-wieczny pruski statystyk Feliks Triest, bowiem dzieje powiatu oleskiego są niemal nierozerwalnie związane z ośmiowiekową  historią Olesna, , które w średniowieczu posiadało status kasztelanii[2].  W XIII w. Olesno i Gorzów Śląski pod panowaniem piastowskich  książąt śląskich były kasztelaniami, które przekształciły się w ośrodki miejskie o funkcjach powiatowych. Gorzów Śląski, który od co najmniej 1312 r. był stolicą powiatu sądowego, ok. 1397 r. został   włączony do powiatu oleskiego[3]. W II poł.  XIV w.  część funkcji dawnych kasztelanii zaczęły przejmować, wchodzące w skład ziem.[4]   powiaty. Wykształcenie się powiatów było związane z  organizacją sądów ziemskich, gdy  funkcję kasztelanów przejęli starostowie[5]-z łaciny procuratores, posiadający nadzór nad aparatem skarbowym i  rozległą władzę  administracyjno-sądowniczą. W XIV stuleciu   Śląsk odpadł od Królestwa Polskiego, stając się integralną częścią Korony Królestwa Czech, by w XVI w. wraz z tym królestwem  dostać się pod władzę monarchii  austriackich Habsburgów[6]. Utracili oni w  XVIII stuleciu w wyniku wojen śląskich  tę   jedną z najcenniejszych i najbardziej rozwiniętych ziem cesarstwa  na rzecz budującego swoją potęgę Królestwa Prus.

Po tzw. I wojnie śląskiej zwycięstwo króla Prus Fryderyka II nad Austrią  w 1742 r. wzbogaciło Prusy o nowe zdobycze terytorialne.  Cesarzowa Maria Teresa zmuszona została do oddania niemal całego Śląska  pruskiej monarchii[7]. Naprędce na zdobytym  terytorium król Fryderyk II, w ramach nowej reformy administracyjnej, wprowadził prowincje, na które składały się  departamenty kamer, które aktem prawnym z 22 grudnia  1741 r. podzielono   na powiaty (w j. niemieckim Kreis, w j. łacińskim Circulus), na czele których stali starostowie (w j. niem. Landrat), zwani też  radcami  krajowymi[8].   Na pruskim Śląsku powołano do istnienia 47 powiatów, w tym 12 na Górnym Śląsku wraz z powiatem oleskim[9], którego  pierwszym  starostą został  Karol Fryderyk von Blacha pan na Tułach (1696-1776)[10]. W latach 1767-1799 funkcję te pełnił właściciel ziemski Wachowa Kacper Joachim Pritzelwitz /Prizzelwitz[11].   Do podstawowych funkcji starostów jako urzędników królewskich  należała ochrona stanu posiadania lokalnych właścicieli ziemskich, samego króla, pomoc w sprawnym ściąganiu podatków, ustanawianie burmistrzów w miastach, na wsiach wójtów, wysłuchiwanie skarg i obrony oskarżonych, rozstrzyganie sporów w sprawie granic, umów małżeńskich, testamentów, kontraktów kupna-sprzedaży, jak również dbałość o tolerancję religijną[12].  Starosta z dwoma deputowanymi i komisarzem marszowym[13] stanowił najstarszą formę Zarządu Powiatu. W powiecie urzędował sekretarz powiatu i  poborca podatkowy. Służbę zdrowia nadzorował  lekarz powiatowy. Starosta miał do dyspozycji  dwóch dragonów, a w razie potrzeby mógł posłużyć się oddziałami huzarów stacjonujących w Oleśnie[14].

Po wojnach napoleońskich  nastąpiły  w Prusach istotne  zmiany administracyjne[15]. Utworzoną w 1815 r. Prowincję Śląską (Provinz Schlesien) ściślej zunifikowano z państwem pruskim. Podzielono ją  na  cztery rejencje, zwane też regencjami (Regierungsbezirk)[16]: opolską, legnicką, dzierżoniowską[17] i wrocławską.  Do rejencji opolskiej wszedł powiat oleski.  W 1827 r. weszła w życie Ordynacja Powiatowa dla Śląska, która m.in. zwiększyła uprawnienia starosty i zalecała budowę siedziby starostwa. Nie wiadomo, który z budynków w Oleśnie był najstarszym gmachem  starostwa. W II poł. XIX w. był to  dom   przy Schönwaldstrasse/ul. Kościuszki, stojący naprzeciwko obecnej piekarni parowej. Od  1909 r. starostwo mieściło się w nowo wybudowanym  Powiatowym Domu Stanów/Kreis  Ständenhaus.

Starostowie olescy w  latach 1815-1881

 Magnus hrabia von Schack z Uszyc (1815-1818)

Wilhelm von Cramon-Taubadel- właściciel Biskupic i  Bodzanowic (1818-1841)

Georg /Jerzy Gotthelf von Schrötter (1841-1843)

Oswald von Sack (1844-1848), pozbawiony urzędu w wyniku burzliwych wydarzeń   Wiosny Ludów w Oleskiem.

Christian/Krystian Schemmel (1848-1862)

Felix Bernhard  von Studnitz  właściciel Świercza (1862-1867)

Maksymilian hrabia Glairon d`Haussonville (1867-1881).

Po zjednoczeniu Niemiec, od 1871 r. powiat oleski wszedł w skład Cesarstwa Niemieckiego – II Rzeszy Niemieckiej. W 1872 r. kolejna  Ordynacja Powiatowa wprowadziła   nowe  zasady zarządzania powiatem, powołując  sejmik powiatowy (Kreistag) i komisję powiatową (Kreisausschuss). Starosta, nominowany już nie przez króla tylko ministerium państwowe,   był podporządkowany  prezydentowi rządowemu i wykonywał  jego polecenia. Staroście podlegała  policja, kultura, szkolnictwo,,  biblioteki, obiekty sportowe, przedszkola.  W kompetencjach starostwa było wystawianie  paszportów, kart  identyfikacyjnych  oraz  zaświadczeń.  Wg spisu powszechnego z dnia 1 grudnia 1910 r. powiat oleski obejmował 2 miasta, 71 gmin wiejskich i 64 okręgi dworskie, z ogólną liczbą ludności 52.341 osób. Po I wojnie światowej i powstaniach śląskich doszło do podziału Górnego Śląska na dwie części: niemiecką i polską. Z części Górnego Śląska przywróconego Polsce utworzono województwo śląskie. Powiat  oleski pozostał w granicach państwa niemieckiego- Republiki Weimarskiej,  w prowincji górnośląskiej, w rejencji opolskiej.

Starostwie olescy w latach 1881-1945

Friedrich /Fryderyk   Adolf von Wolff  (1881-1891)

 Berthold von Reiswitz  z Wędryni (1891-1894)

Książę Hugo Fryderyk   von Hohenlohe-Oeringen (1894-1902)

Carlo/ Karol  Leopold von Deines (1902-1922)

Paul/ Paweł Strzoda (1922-1933)

Martin /Marcin Elsner(1933-1942)

Joachim Jenkner (1942-1945)

Carlo von Deines[18]  był wnukiem austriackiego arystokraty i znanego fabrykanta Johanna Michaela von Deinesa. Zadbał o wybudowanie nowej siedziby Starostwa Powiatowego/Kreis-Ständehaus. W 1909 r. na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Dworcowej i Krasickiego powstał Powiatowy Urząd Stanów,[19] z licznymi  biurami, mieszkaniem z balkonem dla starosty, małą i wielką salą posiedzeń. Ta ostatnia ozdobiona była oprawionymi w ołów witrażowymi oknami, które zachowały się do dzisiaj, ze scenami: pracy żniwiarzy na tle panoramy Olesna, drwali przed kościołem św. Anny, z motywem herbu powiatu[20], Olesna i Gorzowa Śląskiego.

Zgodnie z nową Ordynacją Powiatową z 1925 r. Sejmik Powiatowy, który był odpowiednikiem Rady Powiatu, stał się organem uchwałodawczym, decyzyjnym i kontrolnym, a wybór członków sejmiku uzależniony był od ilości mieszkańców powiatu. W powiecie oleskim wybierano 25 członków spośród mężczyzn obywatelstwa niemieckiego, którzy ukończyli 25 rok życia i mieszkali na terenie powiatu. Obok Sejmiku była Komisja Powiatowa- organ wykonawczy samorządu powiatowego- odpowiednik obecnego Zarządu Powiatu. W jej skład wchodził starosta stojący na jej czele  i 6 członków wybranych przez Sejmik. Komisja przygotowywała  uchwały sejmiku, nominowała urzędników i była organem dyscyplinarnym dla urzędników powiatu.

Dojście Hitlera do władzy w 1933 r. spowodowało ogromne zmiany polityczne w Niemczech. III Rzesza przekształciła Niemcy w monopartyjne państwo totalitarne. Rozwiązano  Reichstag i zdelegalizowano  wszystkie partie demokratyczne w III Rzeszy. Kto nie akceptował tych zmian, był usuwany z urzędu. Starosta i starostwo stały się tylko organem wykonawczym, organem decyzyjnym  było wtedy kierownictwo partii NSDAP. Ówczesny starosta oleski Paweł Strzoda z niemieckiej Partii Centrum  mocno dystansował się do nowej władzy.  Został zmuszony przez wtargnięcie  brunatnych  bojówkarzy, którzy zdewastowali pomieszczenia starostwa, do   pisemnej rezygnacji z urzędu. Po nim  nowym starostą został Martin Elsner, SS-Untersturmführer i kierownik polityki komunalnej w oleskiej NSDAP[21]. Powiat oleski obejmował wtedy  900 km² powierzchni  i był  zamieszkały przez blisko 56 tys. osób.

Kończący II wojnę światową rok 1945 był rokiem przełomowym,   rokiem ostatnim  znajdującego  się w granicach niemieckich Kreis Rosenberg i rokiem pierwszym   powiatu oleskiego w nowych strukturach państwa polskiego. Pierwszymi miastami niemieckiej  części Górnego Śląska, do których  w dniach 20 i 21 stycznia 1945 r. wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej  były Olesno i Gorzów Śląski[22]. Po zajęciu przez Sowietów ziemi oleskiej niepodzielna władza na jej obszarze należała od 23 stycznia 1945 r. do wojskowej komendantury radzieckiej[23], zaś  formalne przekazanie władzy w mieście przybyłym do niego członkom  polskiej grupy operacyjnej z Katowic nastąpiło w dniu  24  marca 1945 r. Ich zadaniem było  utworzenie polskich struktur władzy w mieście i powiecie.  Do powiatu oleskiego w  marcu 1945 r.  skierowano 297 osób, w tym 39 pracowników administracyjnych,  przygotowanych częściowo w Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach[24].  W pierwszej grupie przybyli m.in.:  Affa,  Lisikiewicz, Bogacz, Wilczyński, Moskwa, Nowosiński, Krzysztowczyk, Lipka, Cichoń, Telesiński, Kłopocki[25]. Pierwszym powojennym starostą oleskim został  adwokat Ludwik Affa,[26] który pełnił swój urząd od  marca do października 1945 r.[27], a  wicestarostami zostali  Władysław Lisikiewicz i Jan Bogacz.  Siedzibą powiatu samorządowego zostało Olesno,  które  było przygotowane do  pełnienia  takiej roli, ponieważ posiadało historyczne predyspozycje do tego zadania. Nowo utworzony powiat oleski   wchodził w skład  województwa śląsko-dąbrowskiego[28].  Przystąpiono niezwłocznie do organizowania wszystkich  ogniw polskiej władzy administracyjnej, tworząc  podstawę   pierwszych urzędów, uporządkowano wnętrza, zwożono meble. Powstały referaty Starostwa Powiatowego:  administracyjny i aprowizacyjny, działał Powiatowy Urząd Ziemski, Powiatowy  Urząd Repatriacyjny, Komenda Powiatowa MO, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Bezpośrednio po II wojnie św. powiat oleski funkcjonował w dawnej, przedwojennej strukturze administracyjnej uzupełnionej dekretami nowej władzy.  Dekretem z 21 sierpnia 1944 r. ustanowiono wojewodów, starostów i wójtów oraz działały tzw. wydziały powiatowe zajmujące się działalnością gospodarczą. Ten pierwotny podział administracyjny został zmieniony w dniu 1 stycznia 1946 r. W wyniku tych zmian w powiecie oleskim znajdowały się następujące gminy: Bogacica, Borki Wielkie, Kościeliska, Kozłowice, Lasowice Małe, Lasowice Wielkie, Sternalice, Wysoka, Zdziechowice, Zębowice.  Powiatowa Rada Narodowa w Oleśnie  została powołana 11 maja 1946 r. w składzie 50 osób. Jej pierwszym przewodniczącym został Adam Wysocki. Na mocy ustawy z dnia 28 czerwca 1950 r. utworzono województwo opolskie, w skład którego wszedł powiat oleski. Ustawa z 20 marca 1950 r. znosiła terenowe organy administracji rządowej zespolonej – wojewodów, starostów, wójtów, wydziały wojewódzkie i  powiatowe. W związku z tym w 1950 r. kończył swoje urzędowanie starosta oleski Jerzy Bartocha. W miejsce samorządów całą władzę przekazano radom narodowym. Były one terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej w gminach, miastach, powiatach i województwach.

Ustawa z 28 maja 1975 r. (o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa w ramach reorganizacji województw i powstaniu nowych) zlikwidowała  powiaty i powołała większe gminy.  Z byłego powiatu oleskiego odłączono wówczas część gmin z Olesnem, Gorzowem Śląskim i Radłowem, by włączyć je do nowego województwa częstochowskiego. W związku z reformą administracyjną w Polsce z dniem 1 czerwca 1975 r. z terenu byłego powiatu oleskiego pozostawiono w województwie opolskim tylko 2 gminy: Zębowice i Lasowice Małe. Zmiany te budziły niezadowolenie, a nawet sprzeciw ludności.

W latach 1980/81 większość mieszkańców Oleskiego w zbiorowych podpisach wyrażała chęć powrotu do Opolszczyzny, z którą związana była historycznie i kulturowo. Stan taki utrzymał się do 1989 r., w którym nastąpiła transformacja ustrojowa w Polsce.

Na mocy ustawy z 22 marca 1990 r. ustanowiono urzędy rejonowe. Zarządzeniem Wojewody Częstochowskiego z 27 sierpnia 1990 r. powołano  Urząd Rejonowy w Oleśnie. Rejon ten  obejmował tereny: miast i gmin Olesna, Gorzowa Śląskiego, Praszki oraz gmin Radłów i Rudniki. Kierownikiem Urzędu Rejonowego w Oleśnie został Jan Kus. Dzięki powstaniu rejonu w Oleśnie pozostały wszystkie instytucje dawnego powiatu: sąd, policja, straż, sanepid, weterynaria i inne.

Ostatnia reforma samorządowa z 1999 r., mająca na celu budowę samorządności i usprawnienie działań władz w terenie,   stawiała wszystkie trzy samorządy – gminny, powiatowy i wojewódzki – w sposób horyzontalny na jednej osi rozwoju.  Ustawą o samorządzie powiatowym  z 5 czerwca  1998 r. wskrzeszono powiaty. Powiat oleski utworzono na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów.  Uroczyste przekazanie wspólnocie samorządowej i władzom powiatu oleskiego odpowiedzialności za sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym w zakresie należącym dotąd do administracji rządowej nastąpiło na Zamku Królewskim w Warszawie w dniu 23 listopada 1998 r. Akt nadania wręczono pierwszemu staroście oleskiemu Janowi Kusowi [29].

Od 1 stycznia 1999 r.  powiaty wróciły na administracyjną mapę Polski. Powiat oleski reaktywowano w nowym kształcie. Historycznie większość terytoriów  obecnego powiatu oleskiego stanowi część Górnego Śląska.  Cztery gminy dawnego powiatu oleskiego to: Gorzów Śląski, Olesno, Radłów i Zębowice. Wchodząca  niegdyś w skład powiatu oleskiego gmina Lasowice Wielkie znalazła się w powiecie kluczborskim. Do powiatu oleskiego włączono związany z powiatem lublinieckim Dobrodzień, który w latach 1922-1939 i 1945-1951 był stolicą powiatu dobrodzieńskiego[30]. Powiat oleski wzbogacił się o dwie nowe gminy dawnego powiatu wieluńskiego – Praszkę i Rudniki. Gminy te rozwijające się w ramach państwowości polskiej do  II rozbioru Polski w 1793 r. wchodziły w skład terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stąd bardziej monokulturowa ich społeczność.

Nowo utworzony powiat oleski jest zróżnicowany pod względem historycznym i geograficznym. Tworzą go odmienne regiony etniczne – pięć gmin związanych historycznie ze Śląskiem i dwie gminy Ziemi Wieluńskiej wchodzącej w  skład Ziemi Łódzkiej.  Rozpoczęto proces  tworzenia wspólnoty samorządu powiatowego, którego nie było ponad 25 lat. Dzięki dobrej współpracy  starostwa z burmistrzami i wójtami  nastąpiła rzeczywista   integracja gmin powiatu oleskiego.        Administracja i stan organizacyjny powiatu od 1945 r. ulegały częstym zmianom  w zależności od podejścia politycznego władz centralnych i regionalnych. Minęło  25 lat od przywrócenia  w strukturze administracyjnej państwa samorządów powiatowych. Był to czas intensywnych działań organizacyjnych zmierzających do wypracowania modelu funkcjonowania struktur powiatowych. Wysiłki władz pierwszej kadencji przygotowały podwaliny pod wiele zasadniczych dla mieszkańców powiatu oleskiego przedsięwzięć i  inwestycji, realizowanych  ze skutkiem przez kolejne  Zarządy Powiatu.   Na przestrzeni tych  25 lat zaszło wiele znaczących zmian w polskiej rzeczywistości politycznej, społecznej i gospodarczej, z których bardzo ważną było przystąpienie naszego kraju do Unii Europejskiej. Ten  fakt w sposób namacalny wpłynął na funkcjonowanie lokalnych samorządów, otwierając przed nimi nowe możliwości. Powiat oleski  z dużą determinacją rozpoczął starania o pozyskanie środków ze źródeł europejskich, ale także pukał do każdych drzwi, za którymi mogły się kryć fundusze na inwestycje, projekty,  programy i różnorodne przedsięwzięcia. Starania  te przyniosły wymierne efekty, które przełożyły się na realizację i oddanie mieszkańcom co najmniej wielu  ważnych i kosztownych inwestycji. Władze powiatu łączą ambicje tworzenia nowoczesnego regionu z poszanowaniem tradycji, dzięki czemu  mieszkańcy naszej lokalnej społeczności  swoją pracowitością,  zaradnością i rzetelnością uzyskują efekty na płaszczyźnie  gospodarczej, kulturalnej i społecznej.

Starostowie olescy w latach 1999-2024

Jan Kus (1999-2014)

Stanisław Belka (2014-2018)

Roland Fabianek (2018-2024)

Wystawa w Oleskim  Muzeum Regionalnym ukazuje wiele obszarów działania Starostwa i  mieszkańców powiatu: historię 25-lecia powiatu oleskiego, inwestycje, rady powiatu wszystkich kadencji, wydawnictwa, Forum Ekonomiczne: „KOOPERACJA” i OK FOOD FESTIVAL, nagrody starosty oleskiego- Perły i Róże Powiatu, współpracę z partnerami z Niemiec i Ukrainy, spotkania w ramach „Historii lokalnej”, Turnieje radnych, Akt Nadania Powiatu Oleskiego, który pierwszy starosta oleski Jan Kus odebrał na Zamku Królewskim w Warszawie 23 listopada 1998 r. Otwarcie wystawy uświetnił koncert Julii Marcinkowskiej i Julii Hober uczennic  Młodzieżowego Studium Muzyki Rozrywkowej w Oleśnie przygotowany przez  dr. Korneliusza Wiatra. Poczęstunek przygotował Zespół Szkół Zawodowych w Oleśnie.  Materiały wystawiennicze opracował i zebrał  Wydział Promocji i Rozwoju Gospodarczego Starostwa Powiatowego w Oleśnie: naczelnik wydziału Joanna Lech, Mariola Flank i Anna Reimann. Otwarcie wystawy swoją obecnością zaszczycili: starosta oleski Roland Fabianek, wicestarosta Stanisław Belka, starosta -nestor Jan Kus, wicestarosta – nestor Kryspin Nowak, były przewodniczący Rady Powiatu Jerzy Liberka, radny Jacek Wróbel, sekretarz powiatu Danuta Antas, burmistrz Praszki Jarosław Tkaczyński, wiceburmistrz Olesna Łukasz Fil, sekretarz Gminy Olesno Janusz Wojczyszyn, Naczelnicy Wydziałów, pracownicy Starostwa Powiatowego, zastępca komendanta  powiatowego  PSP w Oleśnie Mariusz Strzelczak, Dyrektor ZOL w Dobrodzieniu Danuta Skrzeszowska, dyrektor PPPP Jolanta Górka, Dyrektor PCPR Elżbieta Hadaś, dyrektor PUP Maciej Flank, dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu  w Dobrodzieniu Agnieszka Hurnik, prezes Zarządu Stowarzyszenia Klaster Dobrej Żywności „Oleski Koszyk”  Krystyna Preś wraz z zastępcą Karoliną Sklorz-Kowalską, dyrektorzy szkół powiatu oleskiego, przedstawiciele kultury. Zachęcamy  młodzież szkolną do odwiedzenia wystawy. Specjalnie dla uczniów przygotowany został konkurs wiedzy o powiecie oleskim, oczywiście z nagrodami. Wystawa czynna do 22 kwietnia br.  Zapraszamy

[1] F. Triest, Handbuch von Oberschlesien, Bresłau 1865, s. 211.

[2] Codex Diplomaticus Silesiae, t. II, s. 13, nr XV; Deutsches Städtenbuch, t. I, s. 863.  W XIII w. kolejną fazą rozwoju oleskiej osady w kierunku grodu-centrum administracyjno-wojskowego było powstanie kasztelanii. Wzmianka o kasztelanie oleskim o imieniu Moyco – Kastellan von Olesno pochodzi  z 1274 r.

[3] F. Hawranek, Materiały do kroniki Gorzowa Śląskiego /do roku 1945/, „ Szkice i materiały z ziemi oleskiej”, Instytut Śląski w Opolu 1966, s. 104. Od 1249 r. kasztelania gorzowska podlegała książętom wrocławskim. Po śmierci księcia Henryka Głogowczyka w 1309 r. znalazła się we władaniu książąt oleśnickich. W 1323 r. weszła w skład księstwa brzesko-legnickiego. Od 1331 r. stanowiła wraz z całym księstwem wrocławskim  lenno korony czeskiej, gdyż książę Henryk IV Wrocławski uznał zwierzchnictwo króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Definitywnie odpada ta ziemia od państwa polskich Piastów na mocy traktatu podpisanego w 1356 r. w Pradze przez króla polskiego Kazimierza Wielkiego, który zrzekł  się m.in. Kluczborka, Wołczyna, Byczyny i Gorzowa w zamian za zrzeczenie się praw cesarza Karola IV do księstwa płockiego. Gorzów od 1356 r. przeszedł w dożywotnie posiadanie księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II. Piastowicz ów przekazał go w 1363 r. swojemu siostrzeńcowi Władysławowi Opolczykowi. W wyniku wojny z królem polskim Władysławem Jagiełłą Opolczyk w 1396 r. utracił Gorzów, Olesno i Lubliniec. Jagiełło nadał je wojewodzie krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna, który z kolei w 1397 r.  dał Gorzów w zastaw księciu cieszyńskiemu Przemkowi. Ok. 1400 r. Gorzów powrócił  na łono księstwa opolskiego.

[4] Ziemie wchodziły w skład dystryktów, które  były jednostkami administracyjnymi większymi od kasztelanii.

[5] W okresie wczesnopiastowskim starostą nazywano naczelnika wspólnoty rodowo-terytorialnej Słowian. Król czeski ukoronowany w 1300 r. na króla Polski, Wacław II,  wprowadził urząd starosty na ziemiach polskich. Starosta generalny był namiestnikiem  prowincji lub ziemi, starosta grodowy nadzorował administrację skarbową, policyjną oraz sądy,  stojąc na czele sądu grodzkiego. Miał prawo miecza, tzn. egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu. Byli też starostowie niegrodowi jako dzierżawcy dóbr królewskich.

[6] Ludwik II Jagiellończyk (1506-1526) król Czech, Węgier i Chorwacji, syn króla Czech i Węgier, Władysława II Jagiellończyka i Anny de Foix w 1526 r. zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem.  Po bezdzietnej śmierci Ludwika II Jagiellończyka, zgodnie z układem z 1515 r., władzę w Czechach i na Węgrzech objął Ferdynand I Habsburg, mąż siostry Ludwika, Anny. Tym samym kraje te dostały się pod władanie Habsburgów.

[7] Król Prus,  Fryderyk  II,  rościł pretensje do Śląska, oparte na układzie o przeżycie zawartym między Joachimem II Hektorem Hohenzollernem a Fryderykiem II Piastem z 1537 r., którego nie zrealizowano ani po śmierci tego władcy, ani po wygaśnięciu dynastii Piastów na Śląsku w 1675 r.   Gdy w 1740 r. umarł cesarz rzymski Karol VI Habsburg, jego następczynią została córka Maria Teresa na mocy sankcji pragmatycznej z 1713 r. Wg niej kraje habsburskie były niepodzielne i mogły być dziedziczone przez kobiety. Nie dotyczyło to jednak tronu cesarza rzymskiego, który był elekcyjny. Za poparcie sankcji pragmatycznej król Prus Fryderyk II zażądał od Marii Teresy Śląska. Po jej odmowie  wkroczył na Śląsk 16 grudnia 1740 r. po zawarciu sojuszu z Saksonią. Spowodowało to I wojnę śląską.  Zakończył ją  pokój we Wrocławiu podpisany 11 czerwca 1742 r., na mocy którego Maria Teresa zrzekła się niemal całego Śląska oraz Hrabstwa Kłodzkiego na rzecz Prus. Przy Austrii pozostał jedynie Śląsk Kaniowsko-Opawski, Śląsk Cieszyński i południowa część Księstwa Nyskiego.

[8] G. Wąs,  Dzieje Śląska od 1526 do 1806 r., „Historia Śląska”, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 206.

[9] Granice tych powiatów często pokrywały się z granicami dawnych księstw i wolnych państw stanowych.

[10] Instantien-Notiz ober das  ießt lebende  Schlesien des 1753- ßten Jahren  zum Gebrauch der Hohen  und Nideren… Breslau 1753,  s. 27.  R. Straubel, Biographisches Handbuch der preußischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740 -1806/15, T. 1, München  2009,  s. 89. Karol Fryderyk von Blacha był  właścicielem  m.in. Kobylna, Karmonek Starych, Radłowa. Ożenił się w 1731 r. z Anną Julianą von Hohberg.  Był synem Samuela Fryderyka von Blacha, pana na Gołej i Jasieniu. Brat Karola Fryderyka-Rudolf  zakupił w 1766 Wachów pod Olesnem.

[11]  F.A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Bd. 2, Brieg 1783,  s. 169. Kacper Joachim Pritzelwitz był właścicielem Jastrzygowic, Kiełbasina i Wachowa. Starosta Pritzelwitz sprzedał na rzecz budującej się szkoły ewangelickiej w Oleśnie obszar swego gruntu.

[12] Poprzednia administracja habsburska była bardzo stronnicza na rzecz katolików.

[13]   F.A .Zimmermann, Beyträge…, dz. cyt.,   s. 168. Za starosty Pritzelwitza komisarzem marszowym był Erdmann Gottlieb von Tschieschowitz, deputowanymi byli: pan von Blacha i pan Schweinchen, poborcą podatkowym był Friedrich Hartz.

[14] R. Bergner , Truppen und Garnisonen in Schlesien 1740-1945, Darmstadt 1987, s. 140. W latach 1764-1799 w Oleśnie stacjonował Eskadron Huzarów Regimentu  nr 3, w latach 1804-1806 Eskadron Huzarów  Regimentu nr 4, od 1811 r.  Eskadron  Kawalerii Górnośląskiego Regimentu nr 23, od 1868 r. I Batalion Regimentu Krajowego nr 63,  w latach  1867-1871   3 i 5 Eskadron 15. Regimentu Dragonów, w latach 1870-1871  I Kompania Regimentu nr 23, w latach  1871-1914  sztab I Batalionu 4. Górnośląskiego Regimentu nr 68.

[15] Były to reformy Steina-Hardenberga. Nazwa przyjęła się od nazwisk dwóch pruskich ministrów Steina  i  Hardenberga, którzy opracowali tę reformę.

[16] Rejencje były niemieckimi jednostkami administracyjnymi  jako pośredni szczebel administracji pomiędzy prowincją a powiatem.

[17] Rejencja dzierżoniowska została wkrótce zlikwidowana.

[18]   Landrat Strzoda, Unsere Kreisverwaltung, „Heimatkalender des Kreis Rosenberg” 1926 r. s. 20. Carlo von Deines był doktorem prawa.

[19] Budynek został poddany licznym renowacjom. Nową elewację otrzymał w stulecie swojego istnienia w latach 2009-2010.

[20] Witraż z motywem herbu powiatu jest współczesny.

[21] Martin Elsner urodził się w Jażwinie/Langseifersdof na Dolnym Śląsku w 1900 r. Miał wykształcenie rolnicze. Do 1932 r. administrował majątkiem ziemskim, od 1933 r. aktywnie działał w NSDAP. Był podporucznikiem SS (SS-Untersturmführer). Po złożeniu urzędu starosty oleskiego od 1942 r. do 1945 r.  był starostą rybnickim. W  1945 r.  dostał się do niewoli , z której został zwolniony w 1948 r.  Osiedlił się w Niemczech Zachodnich, w l. 1953-1957 był  posłem do Bundestagu.  W latach 1963-64 był starostą  powiatu Braunschweig. Zmarł w 1971 r. w Volkmarode.

[22] Wojska radzieckie dotarły do Olesna z kierunku Łomnicy w godzinach porannych 20 stycznia 1945 r. Po walkach niemiecki garnizon wycofał się w godzinach popołudniowych z pozycji obronnych pod Świerczem na zachód Olesna. Od rana 21 stycznia czerwonoarmiści systematycznie ostrzeliwali Olesno. Pocisk artyleryjski wystrzelony z okolic Grodziska uszkodził wieżę kościoła parafialnego. Żołnierze radzieccy wkroczyli do Olesna około godz. 17:55, zajmując  miasto bez walki. Walki o Gorzów Śląski rozpoczęły się 19 stycznia, 20 stycznia Rosjanie zajęli Szyszków, położony na wprost Gorzowa po wschodniej stronie Prosny. Oddziały 95 Gwardyjnej Dywizji Piechoty ze składu 5 Armii wyparły  Niemców z Gorzowa i okolic, zajmując miasto w dniu 20 stycznia. Następnie Rosjanie zajęli Więckowice.

[23] Radziecka administracja wojskowa na terenach zajmowanych  przez Armię Czerwoną działała na mocy zawartej umowy w dniu 26.07.1944 r. pomiędzy PKWN a ZSRR, określającej, że obszar, który przestaje być strefą bezpośrednich operacji wojennych, przekazywany będzie Polsce. Powstałe komendantury radzieckie miały charakter czasowy, a obok nich miała funkcjonować administracja polska. Jednak urzędnicy polscy mogli zaczynać swoją działalność dopiero  po uzyskaniu zgody radzieckiego komendanta wojskowego.

[24] W Katowicach utworzono sztab Grupy Operacyjnej – Śląsk Opolski, na czele której stanął wojewoda A. Zawadzki. Celem Grupy było administracyjne przejęcie Śląska Opolskiego poprzez zorganizowanie  na tym terenie pierwszych placówek polskiej władzy państwowej w skali powiatu, miasta i wsi.

[25] M. Moryto, Problemy organizacyjne rad narodowych, „Głos Olesna” R. 2/. 1967, s. 76; J. Sawczuk, Początki polskiej administracji w Oleskiem w1945 r., „Głos Olesna”, R. 4/1969, s. 97.

[26] Ludwik Affa – ur. 13.08.1910 r. w Raciborzu w rodzinie polskich działaczy, brał udział w akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku. Studiował prawo na Uniwersytecie Wrocławskim. Aktywnie działał w Związku Polaków w Niemczech,  będąc prezesem korporacji „Silesia Superior”. W 1933 r. założył Związek Akademicki ”Piast”, a w l. 1934-1935 Związek Akademików Polaków w Niemczech. W 1939 r. w obawie przed represjami wyjechał do Polski. Podczas II wojny światowej ukrywał się na terenie Generalnego Gubernatorstwa pod zmienionym nazwiskiem Czesław Stefaniak. W styczniu 1945 r. znalazł się wśród założycieli krakowskiego Komitetu Obywatelskiego Polaków Śląska Opolskiego i Wrocławskiego. Kierował referatem prawnym Komitetu. W marcu 1945 r. wojewoda śląski Aleksander Zawadzki mianował go pierwszym polskim starostą oleskim. Urząd sprawował do października 1945 r. Związał się z PPS, z ramienia której wybrano go w 1947 r. posłem do Sejmu. W 1948 r. nie przeszedł weryfikacji działaczy przed zjednoczeniem z PPR i nie przystąpił do PZPR.  Zmarł w Opolu 15 maja 1977 r.

[27] Po L. Affie starostą został Jerzy Bartocha.  Pełniąc funkcję kierownika gazowni w Oleśnie, był inicjatorem utworzenia Spółdzielni Mieszkaniowej, której był pierwszym prezesem.

[28] W latach 1946-1950 w województwie śląskim, od 1950 r. w województwie opolskim.

[29] Jan Kus był  nauczycielem matematyki  w I Liceum Ogólnokształcącym w Oleśnie. Był również dyrektorem I LO. Przez większą część swojej kariery pracował w administracji. Był  wiceburmistrzem Olesna w latach 1990-1994,  radnym gminnym i przewodniczącym Rady Miejskiej w Oleśnie  w latach 1994-1998. Do 1999 r. był kierownikiem Urzędu Rejonowego w Oleśnie. Przez lata był „lokomotywą wyborczą” Mniejszości Niemieckiej, zbierał po tysiąc głosów w swoim okręgu. Od 1999 r. do 2014 r. pełnił funkcję  starosty powiatu oleskiego.

[30] Powiat dobrodzieński  powstał na skutek decyzji z  20 października 1921 r. o podziale obszaru plebiscytowego na Górnym Śląsku. Polsce przyznano część powiatu lublinieckiego z Lublińcem, z pozostałych ziem dotychczasowego powiatu lublinieckiego  15 czerwca 1922 r. utworzono nowy powiat dobrodzieński. Był najmniejszym powiatem Niemiec, administrowanym przez powiat oleski.  Po II wojnie światowej, w granicach  państwa polskiego, powiat dobrodzieński funkcjonował w l. 1945-1951.