A cóż piękniejszego nad niebo, które przecież ogarnia wszystko co piękne. . . A zatem, jeżeli godność nauk mamy oceniać według ich przedmiotu, to bez porównania najprzedniejszą z nich będzie ta, którą. . . nazywają astronomią. . .

Mikołaj Kopernik

W Oleskim Muzeum Regionalnym gości interesująca wystawa astronomiczna pt. Od lunety Galileusza do teleskopów kosmicznych ze zbiorów Muzeum  Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius w Krakowie. Otwarcie wystawy nastąpiło w dniu 7 października 2016 r. Ekspozycja została po raz pierwszy zorganizowana w roku 2009, który został przez Zgromadzenie Ogólne ONZ ogłoszony Międzynarodowym Rokiem Astronomii.  Prezentuje historię 400-letniej ewolucji lunety, od narzędzia pozwalającego na obserwację zjawisk na niebie do precyzyjnego przyrządu pomiarowego. Udostępnia  akcesoria  służące do coraz doskonalszego  poznawania wszechświata –  model kwadrantu[1],  kopię  lunety Galileusza, mały teleskop Newtona, XIX-wieczne lunety, koło południkowe[2],  kamery  fotograficzne, fotometry[3], spektroskopy[4],  model teleskopu Kosmicznego Habble[5].  Instalacje interaktywne pozwalają zwiedzającym lepiej zrozumieć zasadę działania i sposób użycia lunet i teleskopów. Znajdujące się na wystawie przyrządy astronomiczne,   obrazy, grafiki,  druki ilustrują  metody prowadzenia obserwacji kosmosu w ciągu minionych 400 lat.  Na otwarciu ekspozycji w arkana historii obserwacji i poznawania wszechświata wprowadził autor i   komisarz wystawy, kierownik Działu Zbiorów Muzealnych Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie dr Maciej Kluza.

Ludzkość od zawsze patrzyła w niebo. Częściowo z ciekawości, co też tam się znajduje. Niebo było dla przeciętnego człowieka  mało dostępne, a nawet  jego  obserwacja na wysokiej górze pozostawiała pewien niedosyt. Toteż od tysiącleci uznawano niebo za miejsce przebywania bóstwa.  W każdej właściwie religii siedzibą większości  bóstw było właśnie niebo, zaś człowiek mógł się tam ewentualnie dostać po śmierci. Jednak nie wszystkim wystarczało tłumaczenie, że niebo to domena boska. Znaleźli się śmiałkowie, którzy zaczęli niebo podglądać. Zwłaszcza w nocy, albowiem jak jest ciemno nad nami zapalają się gwiazdy.  Z tych obserwacji zrodziły się ważne wynalazki, np. zegar słoneczny czy urządzenia, pozwalające znaleźć drogę na morzu. Potem przełomem okazała się luneta.  Pierwsze doniesienia o przyrządzie, zwanym obecnie lunetą,  pochodzą z 1608 r.  z Holandii. Historia nie zanotowała nazwiska wynalazcy. Za potencjalnych twórców lunety uznawani są obecnie trzej wytwórcy okularów: Zacharias Jansen (1580 –  1638), Hans Lippershey (1570–1619) i Jacob Metius (1571-1628).  W odstępie kilku tygodni złożyli oni wnioski o przyznanie patentu na konstrukcję przyrządu, przez który, przy użyciu dwóch soczewek, można było zobaczyć powiększony obraz odległych przedmiotów. Rozwój i popularność przyrząd ten zawdzięcza Galileuszowi (1564-1642), który latem 1609 r. zbudował własną lunetę. W ciągu kilku miesięcy znacznie ją udoskonalił i rozpoczął obserwacje nieba.  Jego  wyniki  oraz wnioski wyciągnięte na ich podstawie, ogłoszone w 1610 r.  w dziele zatytułowanym Sidereus Nuncius/Gwiezdny Posłaniec, na zawsze zmieniły oblicze astronomii.

 Luneta była pierwszym przyrządem w dziejach nauki, który pozwolił na obserwację rzeczy nie poddających się bezpośredniemu poznaniu zmysłowemu. Była to prawdziwa rewolucja, nie tylko w astronomii, ale również w metodologii prowadzenia badań naukowych. W lunecie Galileusza obiektyw jest soczewką skupiającą, a okular rozpraszającą. Otrzymany obraz pozorny jest powiększony, prosty i nieodwrócony[6]. Galileusz obserwując niebo dokonał wielu epokowych odkryć astronomicznych. Między innymi 4 księżyce Jowisza, a przede wszystkim zaobserwował, że Słońce podobnie jak Ziemia obraca się wokół własnej osi. Uczony potwierdził kopernikański system heliocentryczny. Postawiony przed sądem świętej inkwizycji, potępiającej  odkrycie Kopernika, został skazany na  dożywotni areszt domowy[7]. Luneta wyposażona w zaproponowany przez Galileusza układ soczewek, została już w XVII w.  zastąpiona lunetą typu Keplera.  W lunecie Keplera zarówno obiektyw, jak  i okular  były soczewkami skupiającymi, przez co poza okularem można było wytworzyć obraz oglądanego obiektu. Luneta ta daje obraz odwrócony, ale daje większe pole widzenia, natomiast nieco mniej jasny obraz.

Pod koniec XVII w. skonstruowano pierwsze teleskopy zwierciadłowe.  Najpowszechniej stosowane układy optyczne teleskopów zwierciadłowych zaprojektowali Izaak Newton w 1671 r., a w następnym roku  Lauerent Cassegrain. W kolejnych stuleciach powstawały coraz doskonalsze teleskopy. Zaczęto fotografować kosmos. Pod koniec XX w. skonstruowano teleskop Hubble’a  krążący  po orbicie, który przesyła zdjęcia nieznanych zakątków kosmosu. Model tego teleskopu w skali 1:10 prezentuje wystawa.   Można także na niej zobaczyć replikę lunety Galileusza wykonaną w skali 1: 1, działającą i oferującą takie samo powiększenie pola widzenia jakim dysponował Galileusz dokonując swojego odkrycia. Znajdują  się tam lunety kaliskie, które były pierwszymi tego typu przyrządami na ziemiach polskich. Można poznać jak tworzono lunety, jak szlifowano zwierciadła do lunet, jak wyglądała ich budowa i zasady optyczne ich działania.  Plansze pozwalają prześledzić historię polskich astronomów, zwłaszcza Mikołaja Kopernika i Jana Heweliusza.  Można dotknąć teleskopów i popatrzeć przez nie na fragment nieba.

 Otwarcie ekspozycji swoją obecnością zaszczycili: Burmistrz Olesna Sylwester Lewicki, Wiceburmistrz Jerzy Chęciński, Przewodniczący Rady Miejskiej Henryk Kucharczyk, Skarbnik Gminy Jan Jaskulski, ks. Prałat Zbigniew Donarski,  Kierownik Wydziału Oświaty i radny Rady Powiatu Janusz Wojczyszyn, Dyrektor Oleskiej Biblioteki Publicznej Halina Szklanna, Dyrektor Miejskiego Domu Kultury Ernest Hober, Dyrektor PSP nr 3 Grażyna Lipińska, Dyrektor ZS nr 2 Jerzy Jeziorowski, Dyrektor PG nr 1 Adam Adamski,  Dyrektor Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie Elżbieta Hadaś, Dyrektor Środowiskowego Domu Samopomocy w Sowczycach Katarzyna Balcerzak, Kierownik Oddziału w Oleśnie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Opolu: Krzysztof Peciak.

W bardzo przystępny sposób historię obserwacji i poznawania wszechświata  ukazuje  wystawa Od lunety Galileusza do teleskopów kosmicznych w naszym Muzeum, do obejrzenia której serdecznie zapraszamy. Wystawa czynna do 13 listopada br.

Ewa Cichoń

[1] Przyrząd służący do wyznaczania położenia gwiazd. Miał kształt ćwiartki okręgu z naniesioną podziałką kątową, po której przesuwał się przeziernik. Znany był w starożytnej Grecji, stosowany jeszcze w XVII w.

[2] Astronomiczny instrument pomiarowy służący do wyznaczania położenia gwiazd, czasu gwiazdowego i słonecznego oraz astronomicznego wyznaczania długości i szerokości geograficznej.

[3] Fotometr w astronomii to przyrząd służący do pomiaru jasności obiektów astronomicznych, przy czym przedmiotem podlegającym bezpośrednim pomiarom jest obraz obiektu utworzony przez teleskop. Fotometr służy do pomiaru zaczernienia kliszy,  gdy obraz obiektu został uprzednio zarejestrowany na kliszy fotograficznej, bądź do bezpośredniego pomiaru jasności obrazu danego obiektu, wówczas fotometr jest umieszczony w ognisku teleskopu.

[4] Spektroskop-przyrząd służący do prowadzenia zdalnej analizy poprzez badanie widma odpowiadającego określonemu rodzajowi promieniowania ( promieniowanie świetlne, rentgenowskie, akustyczne).

[5] Teleskop kosmiczny poruszający się po orbicie okołoziemskiej, nazwany na część amerykańskiego astronoma Edwina Hubblaˋa. 24 kwietnia 1990 r. został wyniesiony na orbitę przez prom kosmiczny Discovery podczas misji STS031. Stał się jednym z najważniejszych przyrządów w historii astronomii jako efekt współpracy NASA i ESA.

[6] Obecnie zasadę działania lunety Galileusza wykorzystuje się w konstruowaniu lornetek teatralnych.

[7] W  1757 r.  włoski dziennikarz Giuseppe Baretti przypisał Galileuszowi słowa eppur si muove- a jednak się kręci. Kościół rzymskokatolicki z inicjatywy papieża Jana Pawła II w 1992 r., po 359 latach oficjalnie zrehabilitował uczonego.