21 lipca 2016 r. Oleskie Muzeum Regionalne odwiedzili goście z Nowego Jorku, urodzony w 1930 r. w Oleśnie Raplf Preiss ze swoją córką Jacqueline Weitsmann i wnukami Alexandrem i Williamem. Ralpf Preiss jest synem cenionego przedwojennego lekarza pochodzenia żydowskiego dr. Harrego Preissa i Margot z domu Süssbach- córki wybitnego oleskiego lekarza Adolfa Süssbacha, który wraz z Zygmuntem Baginskym i Edmundem Lehrer był członkiem zarządu gminy żydowskiej w Oleśnie. Rodzina Preiss opuściła Olesno na początku 1939 r. Powodem jej wyjazdu była antysemicka polityka III Rzeszy, a w związku z tym obawa przed prześladowaniami. Już po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r., rozpoczęła się emigracja dyskryminowanej ludności żydowskiej. Nagonka na wyznawców judaizmu nasiliła się szczególnie po ogłoszeniu na zjeździe Reichstagu w Norymberdze 15 września 1935 r. rasowych ustaw norymberskich. Na mocy tych postanowień Żydów można było pozbawić obywatelstwa Rzeszy, ochrony prawnej i własności. Nie mogli również pełnić służby w urzędach państwowych ani w wojsku. Zakazano im wywieszać flagę państwową. Wedle ustawy o ochronie krwi niemieckiej zabraniano zawierania małżeństw między „Aryjczykami” i „nie-Aryjczykami”, zezwalano rozwiązywać już zawarte małżeństwa tego typu, zaś stosunki intymne między nimi podlegały karze zhańbienia rasy, tzw. Rassenschande. Ustawy również definiowały, kogo uznawać za Żyda, za mieszańca – Mischlinga i Aryjczyka. Rozpowszechniano bajki o żydowskich mordach rytualnych. Zapowiedzią holocaustu były wydarzenia nocy kryształowej (Kristallnacht) z 9 na 10 listopada 1938 r., w czasie której naziści palili synagogi, a ulice niemieckich miast zostały zasypane odłamkami szkła ze zniszczonych żydowskich mieszkań i sklepów. Podobnie było także w Oleśnie. Płonącą w listopadową noc bożnicę otoczyli członkowie SA, pilnując, aby przybyła straż pożarna nie podjęła akcji ratunkowej, bowiem strażacy mieli jedynie strzec sąsiadujących z paląca się synagogą zabudowań. Z kilku relacji ustnych wynika, że podpalenia synagogi dokonali hitlerowcy z Kluczborka, bo olescy odmówili. Po spalonej synagodze nie pozostał żaden nawet okruch, jedynie cudem uratował się jeden ze zwojów Tory[1], która umieszczona była w centralnej części bożnicy na ścianie skierowanej na wschód w kierunku Jerozolimy, w miejscu nazwanym Aron ha Kodesz[2]. Tora ta spisana była ręcznie na białym, wykonanym z jagnięcej skóry zwoju zwiniętym w dwóch wałkach nazywanych ejc chaim. Jeden z tych wałków z rozerwaną Torą zdołał ktoś uratować z płonącej oleskiej synagogi i w wielkiej tajemnicy powierzył ją dr. Preissowi. Odtąd jej historia splata z dziejami rodziny lekarza Preissa. Dr Preiss starał się o wyjazd na Filipiny wraz z żoną, matką i dzieckiem[3]. Niegdyś mieszkał w domu państwa Respondek na Wielkim Przedmieściu, potem wybudował 5 domów przy ulicy Kluczborskiej i zamieszkał w domu nr 11, a jego krewni w domu nr 9. Naziści pozwolili mu pozostać w Oleśnie ze względu na to, że był on jedynym lekarzem w tym mieście. Nie oszczędzono mu jednak szykan jakie podejmowano wobec osób pochodzenia żydowskiego. Przed willę Preissa zajechał samochód ciężarowy wypełniony kostką brukową, którą grupa SS-manów obrzuciła jego dom, wybijając wszystkie okna. Zniszczyli sprzęt lekarski i meble. Do wyjazdu Preiss mieszkał w werandzie swojego domu. Gdy pojawił się niemiecki lekarz w mieście zezwolono Preissowi i jego rodzinie na wyjazd do Manili. Z relacji jego syna Ralpfa dr Preiss wywiózł ocalały fragment oleskiej Tory do stolicy Filipin. Zanim tam jednak dotarła tułała się wraz z rodziną doktora po Europie. Rodzina dr. Preissa przebywała przez jakiś czas w Paryżu u krewnych, którzy po zajęciu przez wojska hitlerowskie Francji zostali wywiezieni do obozu w Auschwitz, gdzie wszyscy zginęli. Harry Preiss ze swoją rodziną zdołał jednak uciec do Genui we Włoszech, a stamtąd popłynęli statkiem na Daleki Wschód. Wylądowali na Filipinach w dniu 23 marca 1939 r., gdzie ich bardzo serdecznie przyjęto. „Zawsze byłem wdzięczny Filipińczykom za uratowanie mojej najbliższej rodziny, a także mieszkającym tam ludziom, którzy byli gościnni i współczujący”- wspomina Ralpf Preiss. Filipińczycy udzielili azylu wielu rodzinom żydowskim. Rodzina Preiss zamieszkała w Manili. Wraz z nią schronienie znalazła tam uratowana część oleskiej Tory. Umieszczono ją w synagodze Tempel EMIL. W 1943 r. podczas swojej Bar Micwy[4] w tej synagodze Ralpf Preiss po raz pierwszy odczytał fragment Tory z ocalałego zwoju z Olesna. Gdy Japończycy atakowali Manilę rodzina dr. Preissa schroniła się w dżungli, przebywając tam trzy miesiące z partyzantami. Potem przeniosła się do San Pablo City. Pod koniec wojny japońsko -amerykańskiej, w 1945 r. Japończycy bombardowali Manilę. Zniszczeniu uległa także synagoga Tempel EMIL wraz z częścią oleskiej Tory. Taki był koniec jedynego materialnego śladu oleskiej gminy żydowskiej. Ralpf Preiss kształcił się w liceum w San Pablo, studiował inżynierię w Massachusetts Institute Technology w USA. Jego ojciec dr Harry Preiss założył firmę farmaceutyczną o nazwie Striaco. Mieszkał z żoną na Filipinach do 1969 r. Gdy przeszedł na emeryturę wyjechał do Stanów Zjednoczonych do syna Ralpfa, który pracował w Nowym Yorku w koncernie informatycznym IBM. Ralpf jest ojcem 4 córek, dziadkiem 10 wnucząt i pradziadkiem dla 2 prawnuków.
Ralpf Preiss odwiedził cmentarz żydowski w Oleśnie i obiecał przesłać zdjęcia związane z historią oleskich Żydów.
Ewa Cichoń
[1] Tora, inaczej Pięcioksiąg/ Pentateuch-to pięć pierwszych ksiąg Biblii, najważniejszy tekst objawiony judaizmu. Głównym tematem Tory jest przymierze pomiędzy Bogiem, a narodem Izraela za pośrednictwem Mojżesza zawarte podczas wędrówki z niewoli egipskiej do Ziemi Obiecanej. Opis kształtowania się narodu oraz kultu za czasów Mojżesza poprzedzony jest opowieściami o stworzeniu świata, o potopie, oraz pradziejach Izraela ( dzieje Abrahama, Izaaka, Jakuba i jego synów).
[2] Święta Arka.
[3] J. Michałek, Moje wspomnienia z Olesna, „Szkice i materiały z ziemi oleskiej”, Opole 1966, s. 188.
[4] Bar Micwa z hebrajskiego- syn przykazania-to uroczystość żydowska, obchodzona od XIV w., podczas której chłopiec żydowski staje się pełnoletni wobec prawa mojżeszowego. Pierwszego dnia po 13 urodzinach chłopców uznaje się za dorosłych, tzn. odpowiedzialnych za swe czyny przed Bogiem. Mogą brać udział w uroczystościach odbywających się w synagodze. Podczas uroczystości Bar Micwy chłopcy wzywani są do odczytania fragmentu Tory oraz wygłoszenia do niej komentarza. Nakłada się chłopcu tefilin zwany filakterią, który stanowi małe skórzane pudełeczko, zawierające napisane na pergaminie wersety Tory.
Synagoga Tempel EMIL w Manili