22 stycznia 2015 r. odbyło się XXVI Czwartkowe Spotkanie Muzealne: „Rosenberg – czeski epizod w historii Olesna” poświęcone czeskiemu rodowi rycerskiemu Rosenbergów, który przez niektórych badaczy historii lokalnej był wiązany z historią średniowiecznego Olesna. Prelekcję na ten temat wygłosił nauczyciel historii p. Waldemar Szydło, który para się badaniem źródeł do początków Olesna. Waldemar Szydło jest mieszkańcem Olesna, ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Opolskim, był nauczycielem historii w PSP w Bodzanowicach, obecnie pracuje w PSP w Wojciechowie. Tam prowadzi nie tylko zajęcia z historii, ale także zajęcia komputerowe. Ponadto jako wzięty gitarzysta jest wykładowcą gitar w Muzycznym Centrum Innowacyjnym Joanny Leśniak. Grał w zespole Grin Piss, którego był założycielem i wokalistą. Obecnie możemy podziwiać jego talent muzyczny w zespole Bo Tak, którego jest współzałożycielem. Waldemar Szydło to, ogólnie rzecz ujmując, pasjonat gitary i muzyki, nauczyciel z powołania oraz historyk z wykształcenia i z zamiłowania. Na spotkaniu muzealnym przedstawił faktografię dotyczącą zagadnienia, czy czeski ród Rosenbergów, a właściwie Rožmberków, miał jakieś związki z Olesnem i jego staroniemiecką nazwą Rosenberg.

Prowadzący spotkanie dotarł do szeregu interesujących dokumentów, m.in. dokumentów klasztornych z Wyższego Brodu rzucających nieco światła na etymologię staroniemieckiej nazwy miasta Rosenberg. Waldemar Szydło jest autorem interesującego artykułu „Rosenberg – czeski epizod w historii Olesna” zamieszczonego w „Roczniku Powiatu Oleskiego” (nr 7/2014) Najsłynniejszy dziejopis Olesna Józef Lompa wywodzi staroniemiecką nazwę naszego miasta Rosenberg od krzewów róż rosnących niegdyś wzdłuż ulicy, nazywanej dawniej Różaną, prowadzącej od ratusza do południowego zaułka. “Niemiecka nazwa (Rosenberg – Różana Góra) ma stąd pochodzić, że w miejscu obecnie biegnącego od ratusza ku południu zaułka, rosło wiele krzewów róż, a zaułek ten w starszych pismach nazywano ulicą Różaną.” Nazwy ulic: Różana- Rosenstrasse lub Zaułek Róż – Rosen Gasse widoczne są na planach Olesna z lat 1810 i 1846. Obecnie ulice te noszą nazwy Jaronia i Labora. Początki oleskiego ratusza sięgają XV w., więc opis Lompy nie dotyczy początków naszego miasta datowanego na pierwszą połowę XIII w. Kolejny wywód o związkach nazwy Rosenberg z jednym z aspektów kultu NMP jako Róży Duchownej – Rosa Mystica nie ma uzasadnienia źródłowego. Etymologię nazwy Rosenberg próbuje wyjaśnić legendarny przekaz z końca XVIII w. o pierwszych mieszkańcach miasta, zanotowany przez oleskiego proboszcza Franciszka Kuschla (pełnił on urząd proboszcza w Oleśnie w latach 1786-1801), a odnaleziony i opublikowany na łamach “Oleskiego Telegrafu” przez historyka Andrzeja Pawlika. Oto jego streszczenie: Szlachetny książę Henryk lubujący się w polowaniach zapuścił się w gęstą knieję docierając do przepięknego miejsca, które nazwał Górą Róży. Miejsce owo tak się księciu spodobało, że nakazał tam wznieść zamek myśliwski. Do powstałego dworzyszcza zabierał ze sobą małżonkę księżnę Jadwigę. Wśród dworzan księcia Henryka znalazł się dzielny rycerz Woko z rodu Bergów oraz piękna Róża (Rosa), przybyła z dalekich północnych stron. Zawitała wraz ze swoim schorowanym ojcem w strony księcia Henryka, poszukując cudownych źródeł leczniczych. Tam spotkała rycerza Woka z rodu Bergów, który zakochał się z wzajemnością w ślicznej Róży. W końcu Róża wraz z ojcem, siostrą Woka Jolantą i jej ukochanym rycerzem Zawiszą dotarła do poszukiwanych źródeł, przy których w dzień św. Michała Archanioła, 29 września, jej ojciec doznał cudownego uzdrowienia. Wkrótce na zamku księcia Henryka odbyły się dwa wesela: Jolanty i Zawiszy oraz Róży i Woka. Młodzi zamieszkali nieopodal książęcego dworu i osobliwie ozdobili swoje domy. Róża pomalowała swój dom na zielono, zgodnie z kolorem swoich oczu, a jego ściany ozdobiła czerwonymi różami, podobnie uczyniła Jolanta malując swoje domostwo na czarno i także przyozdabiając je w róże. Po kilku latach już cała osada wyróżniała się malowidłami królowej kwiatów. Postawiono w niej też kościół ku czci św. Michała, uzdrowiciela ojca Róży. Po śmierci naszych bohaterów mieszkańcy osady postanowili ją nazwać Rosenberg – Różaną Górą na część pięknej Róży i dzielnego Woka z rodu Bergów. Z połączenia ich imion Rosa i Berg wywodzić się miała niemiecka nazwa miasta Rosenberg.

Czy w legendzie o „Róży i Bergu” występujące osoby są postaciami historycznymi? Czy Woko z rodu Bergów to znany czeski rycerz Woko I Rosenberg? Czy ród Rosenbergów był założycielem miasta Olesna nazywanego od XIV w. Rosenbergiem?

Prelegent analizował dostępne źródła dotyczące początków Olesna i jego nazwy Rosenberg. W legendzie występują postacie historyczne, np. książę Henryk Brodaty. Natomiast nie możemy mieć pewności, że figurujący w podaniu rycerz Woko z rodu Bergów to Woko I von Rosenberg, wywodzący się z czeskiego rodu Witkowiców, w którego herbie widniała róża. Nie mógł on być związany z dworem księcia Henryka Brodatego, skoro książę ten zmarł w 1238 r. Woko urodził się w 1210 r., więc w chwili przybycia na dwór księcia do zamku myśliwskiego był tylko kilkunastoletnim młodzieńcem. W pojawiającym się w legendzie Zawiszy można się dopatrzeć znanego rycerza Zawiszę z Falkensteinu, który poślubił czeską królową Kunegundę, wdowę po królu Przemyśle Ottokarze II. Do osiągnięcia pełnoletniości przez następcę tronu Wacława II, czyli do roku 1285, Zawisza faktycznie sprawował władzę w Czechach. Ale Zawisza urodził się 12 lat po śmierci księcia Henryka Brodatego. Między tymi osobami istnieją różnice pokoleniowe. Prelegent przypuszcza, że legendarny Woko z rodu Bergów to jeden z synów Woka I z Rosenberga, mianowicie Henryk z Rosenberga. Wobec tego historia opisana w legendzie nie mogła wydarzyć się za życia księcia Henryka Brodatego. Wydarzenia przedstawione w legendzie rozegrać się mogły w II połowie XIII stulecia, a potomek Woka I z Rosenberga mógł mieć wpływ na założenie i nazwę Olesna -Rosenbergu.

Woko (Wok) I z Rosenbergu ( Vok z Rožmberka) urodził się w 1210 r., zmarł 3 czerwca 1262 r. w stolicy Styrii – Grazu w południowo-wschodniej Austrii. Wywodził się ze znamienitej czeskiej rodziny magnackiej z rodu Witkowiców. Jego dziadkiem był Witek Starszy, ojcem Witek Młodszy. Potomkowie Witka Młodszego wybudowali nad Wełtawą w południowych Czechach gród o nazwie Rosenberg. Wok już nosił nazwisko od siedziby rodu, czyli Rosenberg/Rožmberk. Dzisiaj jest to malownicze miasteczko z górującym nad okolicą zamkiem wzniesionym przez Woka z Rosenberga. W źródłach Woko pojawia się po raz pierwszy jako „Woko z Rosenberch” w dokumencie z 22 czerwca 1250 r. Był rycerzem na dworze czeskiego króla Przemysła Ottokara II[1], służąc mu w misjach dyplomatycznych i wojskowych. Walczył w bitwie pod Laa an der Thaya (bitwa w Lávy) w 1246 r., w której wystawił 100 zbrojnych rycerzy, o czym donosi Kronika Jansa Enikela. Za męstwo w bitwie pod Kressenbrunn 12 lipca 1260 r. otrzymał od władcy hrabstwo Raabs w dzisiejszej Austrii. Miał talent dyplomatyczny, doprowadził do podpisania pokojowego porozumienia z Węgrami w Budzie w 1254 r. Popierał Zakon Krzyżacki i jego podboje w Prusach. Nie jest wykluczone, że brał w nich udział. Był możnowładcą cenionym przez króla czeskiego, który obdarował go dziedzicznym lennem i urzędem Zarządcy Styrii. Wok słynął z hojności. 1 czerwca 1259 r. ufundował klasztor cystersów w Hohenfurth, czyli w Vyššim Brodzie (Wyższy Bród). Według legendy była to fundacja wotywna za uratowanie życia. Woko po śmierci w 1262 r. spoczął w rodzinnym grobowcu w tym właśnie klasztorze. W jaki sposób można powiązać czeski ród Rosenbergów z Olesnem? Prelegent uczynił to poprzez analogię do najnowszych badań nad powstaniem miasta Prudnik, które leży o wiele bliżej od Olesna niż czeski Rosenberg. Ukazał powiązania czeskiego rycerza z Opolszczyzną. Za panowania księcia opolskiego Władysława I, po śmierci Władysława III margrabiego morawskiego w 1247 r. Morawszczyzna stała się zarzewiem konfliktu pomiędzy księciem opolskim a biskupem ołomunieckim Brunonem z Schauenburga. Ten ostatni był sojusznikiem Przemysła Ottokara II. Władysław I opolski najechał ziemię ołomuniecką w 1247 lub w 1248 r. Spowodowało to odwet w 1249 r., który zakończył się klęską opolskiego księcia. W konsekwencji Władysław I najechał wraz z innymi książętami polskimi, ruskimi, bawarskimi i pogańskimi Kumanami na Morawy. Po spustoszeniu Opawszczyzny i po rokowaniach w Budzie i Preszburgu zawarto rozejm. W 1255 r. ustalono bieg granicy czesko-opolskiej. W tych pertraktacjach mógł brać udział Woko I z Rosenberga. Książę opolski zamierzał się sprzymierzyć z ambitnym władcą Czech Przemysłem Ottokarem II[2], ale król ten zginął w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 r. Prelegent łączył ten fakt z powstaniem w Oleśnie w 1274 r. kasztelanii. W dokumencie z 1274 r. figuruje Moyco kasztelan de Olesno. Kasztelania oleska była strategiczną miejscowością strzegącą północnych rubieży księstwa opolskiego. Po śmierci Woka w 1262 r. jego syn Henryk na polecenie króla Przemysła Ottokara II realizował misję lokowania nowych miejscowości w północnej części Czech, w tym także Prudnika. Dokument z 1302 r. wskazuje, że Henryk z Rosenberga przyczynił się do lokowania miasta Prudnika na „suchym korzeniu”, czyli od podstaw. Kolejny z dokumentów z 22 czerwca 1321 r. nazywa zarządcę Prudnika „dobrym panem Henrykiem” (Codex Diplomaticus Silesiae, Bd.18, 1898; Regesten zur schlesischen Geschichte, 1316-1326, Herausgegeben von C. Grünhagen und C. Wutke). Rosenbergowie odpowiadają za kolonizację rejonu Prudnika i budowę miejscowego zamku, który nazywany był „Różą Woka”. Henryk z Rosenberga pod zamkiem wybudował nowe miasto, ufundował kościół i nadał mieszczanom przywileje. Tak powstał klejnot śląskiego pogranicza – miasto Prudnik.  „Prudnik (określany jako „Nowa civitate”) należał do Panów z Rosenberga (Domini de Rosenberg). Jednoznacznie świadczy to o magnackim rodzie, którego gniazdem rodowym był Rosenberg, ale ten nad Wełtawą, a nie Olesno, które było wówczas prowincjonalnym miastem księstwa opolskiego”[3].

Polska nazwa Olesno była bezsprzecznie pierwsza. Pojawiła się po raz pierwszy w 1226 r. w dokumencie erekcyjnym (konsekracyjnym) kościoła grodowego, z pewnością św. Michała (samo wezwanie patrona pojawiło się w późniejszych źródłach), wystawionym przez wrocławskiego biskupa Wawrzyńca na polecenie opolskiego księcia Kazimierza I. Manuskrypt zawiera informację o istnieniu w Oleśnie komory celnej, należącej do wyżej wymienionego biskupa, który ustanowił dla niej nową taryfę opłat. Zdaniem jednego z najwybitniejszych polskich mediewistów – Romana Grodeckiego – jest to najstarsza taryfa celna polska. (Grodecki R., „Polityka pieniężna Piastów”, Kraków 2009, s. 158). Ten najstarszy, spisany po łacinie, pergaminowy dokument dotyczący Olesna zachował się w oryginale w dobrym stanie i jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Nazwa Olesno pojawiła się także w dokumencie wydanym przez kancelarię książęcą Władysława I opolskiego, w którym wzmiankuje się pod rokiem 1274 osobę świadka jako kasztelana oleskiego Moyco de Olesno. W dokumencie z 9 sierpnia 1294 r. wspomniany Moyco de Olesno występuje także w charakterze świadka. Ten drugi dokument został napisany w kancelarii księcia Bolka I opolskiego. „Kronika książąt śląskich” wymienia Olesno przy opisie wykupu księcia wrocławskiego Henryka V Brzuchatego z niewoli u księcia Henryka III Głogowskiego. Błędnie podano tam, że Olesno należało do księstwa wrocławskiego. Henryk Brzuchaty za wolność zdecydował się oddać księciu głogowskiemu miasta: Namysłów, Bierutów, Oleśnicę, Kluczbork, Wołczyn, Olesno, Chojnów i Bolesławiec. W dokumencie biskupa wrocławskiego Jana, wydanego w biskupiej rezydencji w Ujeździe, z dnia 9 marca i 16 września 1297 r. zostało wymienione Olesno. W „Liber Fundatonis Episcopatus Vratislaviensis”/”Liście uposażeń biskupstwa wrocławskiego” wymieniony jest okręg Olesno (w pisowni Olezno). Kwestią sporną jest data tego dokumentu wystawionego na polecenie papieża w celu określenia dochodów biskupstwa, w tym kwoty należnej Stolicy Apostolskiej.

Co do pojawienia się niemieckiej nazwy miasta Rosenberg występują nieścisłości w dokumentach z II połowy XIII w. Prelegent zakwestionował podawany przez niektórych badaczy dokument z dnia 1 czerwca 1259 r., w którym utożsamiano z Olesnem wspominanego tu Woka I z Rosenberga. Argumentował, że ów występujący w dokumencie Rosenberg to nie miasto Olesno/ Rosenberg, tylko oddalony od niego około 500 km czeski Rosenberg/ Rožmberk. W dokumentach z 17 marca 1297 r., 26 grudnia 1299 r., 29 maja 1300 r. oraz 9 października 1302 r. pojawia się postać Hermana von Rosenberc(de Rosenberc) w charakterze świadka. Dokumenty te dotyczą dolnośląskiego Münsterbergu – dzisiejszych Ziębic. Herman von Rosenberc/Rosenberg określany był też Henrykiem. Prawdopodobnie był nim Henryk z Rosenberga, ponieważ imiona Herman i Henryk były często mylone ze sobą. Owym Henrykiem mógł być wspomniany już syn Woka i Jolanty z Schaunbergu, urodzony między 1258 r. a 1262 r. Po śmierci ojca w 1262 r. opiekowała się nim i rodzeństwem matka. Henryk z Rosenberga wziął udział w buncie przeciwko królowi czeskiemu Przemysłowi Ottokarowi II, na czele którego stał Zawisza z Falkensteinu. Po stłumieniu rebelii król w akcie miłosierdzia wziął pod opiekę młodych Rosenbergów. Witek zmarł w 1277 r., a Henryk walczył w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 r., w której zginął władca Czech. Triumf austriackiego Rudolfa I Habsburga zapoczątkował panowanie przez 640 lat nowej dynastii w Austrii – Habsburgów. Po regencji Zawiszy w Królestwie Czeskim na tronie zasiadł Wacław II, przedostatni z dynastii Przemyślidów, któremu wierność okazał Henryk z Rosenbergu. Król wyniósł go do godności najwyższego szambelana w 1301 r., po śmierci Woka z Krużlowa w 1302 r. otrzymał prawo do jego majątku. Od tego czasu czeski Krumlov stał się siedzibą rodową Rosenbergów na trzy wieki. Henryk z Rosenberga kilkakrotnie przebywał na pograniczu Królestwa Czech i księstwa opolskiego, m.in. w Prudniku. Był wysyłany z misjami dyplomatycznymi przez króla Wacława II do księstwa wrocławskiego (Ziębice) i opolskiego. Na podstawie poświadczeń dokumentalnych Henryk I z Rosenberga przebywał na Śląsku 17 marca 1297, następnie 26 grudnia 1299 r., 29 maja 1300 r. oraz przez okres 5 miesięcy – dokument z 9 października 1302 r. Mógł w tym czasie być także w Oleśnie. Pewną poszlaką jest informacja z 26 grudnia 1299 r., że jednym ze świadków w sprawie młyna dla zakonu Krzyżowców jest Henryk kasztelan Gorzowa Śląskiego (Henryk I z Landsbercu). Bliskie sąsiedztwo Gorzowa Śląskiego z Kluczborkiem (miastem Krzyżowców) może świadczyć o tym, że Henryk z Rosenberga mógł przebywać na terenie miasta Olesna. Po raz pierwszy nazwa staroniemiecka miasta Olesna, czyli Rosenberg, pojawiła się w dokumencie księcia Bolka I opolskiego z 1 września 1310 r. dotyczącym sprzedaży części dochodów z cła kilku miejscowości, w tym Olesna – zapisanym tam jako Rosenberg.

Zdaniem prelegenta Waldemara Szydło znamienity czeski rycerz Henryk z Rosenberga związany był z historią Olesna. „Nawet z baśniowej legendy o „Róży i Bergu” można wykrzesać prawdę historyczną, że najstarszy herb na pieczęci miejskiej z XIV w., obecny herb oraz nazwa Rosenberg (Rosenberk) użyta po raz pierwszy w 1310 r., wskazuje na to, że Czesi zapisali się na trwale w historii naszego miasta. Henrykowi z Rosenbergu zawdzięczamy i cześć herbu z motywem róży i nazwę staroniemiecką Rosenberg.”[4]

Na spotkaniu byli obecni: Burmistrz Olesna Sylwester Lewicki, Starosta Oleski Stanisław Belka, Wiceburmistrz Jerzy Chęciński, Radny Andrzej Kochański, Skarbnik Gminy Jan Jaskulski, Prałat Zbigniew Donarski, Dyrektor MDK Ernest Hober, Dyrektor Oleskiej Biblioteki Publicznej Halina Szklanna, Dyrektor Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Oleśnie Jolanta Bala, Prezes Spółdzielni Odrodzenie Artur Maniura, Wicedyrektor ZS nr 2 Cezary Łuczak, Przewodnicząca Związku Sybiraków w Oleśnie Barbara Gwiazdowska, lokalne media i wielu oleśnian.

Ewa Cichoń

[1] Przemysł Ottokar II (1233-1278) był jednym z najznamienitszych władców Czech. Za jego panowania przypada szczyt potęgi dynastii Przemyślidów, związany z upadkiem władzy w Niemczech w okresie bezkrólewia. Przemysł Ottokar II został księciem Austrii (1251-1276), objął władzę w Styrii (1260-1276), Karyntii i Krainie (1269-1276). Potęga, jaką osiągnęło jego państwo, dała mu podstawy do ubiegania się o godność królewską w Niemczech. Na przeszkodzie stanęło jednak kilka czynników: utrata bezpośredniego poparcia papieża Grzegorza X, obawy elektorów przed potęgą Ottokara i wysuwany przez nich argument, że był Słowianinem. To zadecydowało o wyborze na króla Rudolfa Habsburga oraz o konflikcie z nowym królem, który dążył do restauracji władzy królewskiej w Niemczech przez rewindykację rozgrabionych posiadłości królewskich. Śmierć Przemysła Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami (Dunkurt) w 1278 r. zniweczyła ambitne plany tego władcy.

 

[2] Przemysł Ottokar II nawiązał z Władysławem I bliższy kontakt, gdy podczas wyprawy krzyżowej do Prus w 1254 r., przejeżdżając przez Śląsk, zatrzymał się we Wrocławiu. W 1256 r. zawarł Władysław układ z królem czeskim, zyskując jego ustępstwa w sporach granicznych. W charakterze sojusznika czeskiego występuje w 1260 r. w walce z Węgrami. W bitwie pod Kresscubrunn Belę IV wspierały siły Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego, a Czechów Henryka Białego i Władysława I. W 1261 Władysław I z synami Pobożnego uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Przemysła Ottokara II. Król Czech został opiekunem księstwa wrocławskiego za małoletniości Henryka IV w latach 1270-1273. Sam książę wychowywał się w Pradze. Władysław również znalazł się w orbicie wpływów czeskich, choć podkreślić należy, że związki książąt śląskich z Przemyślidami miały osobisty, a nie formalno-ustrojowy charakter. Niemniej jednak zbliżenie Śląska do Czech przy dysproporcji sił obu partnerów musiało zmienić się w uzależnienie słabych książątek od potężnych królów. Proces ten rozpoczął się w czasach Władysława I, którego synowie jako pierwsi wejdą w zależność lenną – on był jeszcze tylko sojusznikiem potężnego sąsiada i przez całość panowania pozostał niezależnym władcą.

 

[3] Szydło W., Rosenberg – czeski epizod w historii Olesna, „Rocznik Powiatu Oleskiego” 2014, nr 7, s. 46.

[4] W. Szydło, dz. cyt., s. 53.